بررسی اسانید حدیث مورد نظر در منابع اهل سنت

در سطور پیشین فی الجمله به داوری برخی از حدیث شناسان درباره حدیث مورد بحث اشاره شد. اینک با تفصیل بیشتر اسانید این حدیث را بررسی می‏کنیم.

همچنان که در نمودار نشان داده‏ایم این حدیث سه مسیر یا سه طریق را پیموده و به دست ما رسیده است: یکی مسیری که ظاهراً با جابر بن عبداللَّه انصاری آغاز می‏شود تا به ابن عدی جرجانی (د. 365 ق.) و ابن عساکر دمشقی (د. 571 ق  .  )   می‏رسد. دوم مسیری که با انس بن مالک صحابی آغاز می‏گردد و سپس شاخه شاخه می‏شود و به دست بزار (د. 292 ق.)، طحاوی، ابن عدی جرجانی و قضاعی (د. 454 ق.) و ابن عساکر دمشقی و دیگران می‏رسد. سوم مسیری که با عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموی که از طبقه تابعان است آغاز می‏گردد و به مزّی (د. 742 ق.) می‏رسد. در میان طرق پیشگفته طریقی که بیشتر موجب رواج این حدیث شده و طبیعةً بیشتر در میان حدیث شناسان محلّ گفت و گو بوده است طریق دوم است  .

  1ـ    بررسی طریق اول‏

نخستین کسی که درباره این حدیث با این سند به داوری نشسته ابن عدی است. او در ترجمه «احمد بن عیسی بن زید لخمی تنّیسی خشّاب» می‏نویسد: او را حدیثهایی «منکر  » است.[1] از جمله این حدیث که از عمرو بن ابی سَلَمه از مصعب بن ماهان از ثوری از ابن منکدر از جابر مرفوعاً نقل می‏کند که «دخلت الجنة فاذا اکثر اهلها البله  ». همچنین وی از عبداللَّه بن یوسف از اسماعیل بن عیّاش از ثَوْر از خالد از واثله مرفوعاً نقل می‏کند که: «الامناءُ عنداللَّه ثلاثةٌ: جبرئیل،انا و معاویه» و این دروغ است(ابن‌‌عدی، 1/191). دار قطنی هم مرویات‏ این احمد بن عیسی را فاقد قوت دانسته و ابن طاهر او را کذّابی خوانده که حدیث می‏سازد و ابن حبّان او را در شمار ضعفا آورده(ذهبی، میزان الاعتدال، 1/126) و گفته است: احادیث منکر را از راویان‏ ناشناخته روایت می‏کند(مناوی، فیض القدیر،3/696). این داوریها را رجال شناسان بعدی هم پذیرفته و مبنای داوری‏ خود درباره این حدیث قرار داده‏اند (مثلاً نک: ذهبی، همان‏جا؛ مزّی، 1/421؛ ابن حجر، لسان المیزان، 1/240). ابن جوزی نیز آن را به سبب وجود همین احمد بن عیسی در سند «حدیثی ناصحیح» خوانده است(مناوی ، همانجا)  .

  2ـ بررسی طریق دوم‏

طریق دوم با انس بن مالک شروع و پس از آن دو شاخه می‏شود. شاخه مهمتر آن به واسطه ابن شهاب زهری به عُقیل بن خالد و یونس بن یزید و طریق یونس بن یزید با 8 واسطه به مزّی صاحب تهذیب الکمال می‏رسد (نک: دنباله مقاله). طریق عُقیل خود دو شاخه می‏شود: یکی به واسطه یحیی بن ایوب دست به دست می‏شود تا به قضاعی می‏رسد  . دیگری که شاخه مهمتر و مشهورتر آن است به واسطه سلامة بن روح به ابن‏عدی، قضاعی، ابن عساکر دمشقی، ذهبی، مزّی و دیگران می‏پیوندد. امّا باید دانست در میان اسانید این حدیث شناخته‏ترین اسناد، طریق سلامة بن روح از عُقَیل از ابن شهاب از انس است . اینک بررسی خود را روی راویان کلیدی این حدیث متمرکز می‏کنیم:

الف - انس بن مالک: انس بن مالک انصاری صحابی و خادم رسول خدا(ص) و از صحابه پر روایت است. او عمری بلند داشت و آخرین صحابی است که در بصره درگذشت(درباره او رجوع شود به: ابن سعد،7/17 - 26؛ بخاری، التاریخ الکبیر، 2/27 - 28؛ ذهبی، سیر، 3/395 - 396؛ ابن حجر، تهذیب، 8/6 – 10). اهل سنّت بر مبنای نظریه «عدالت صحابه» بر این باورند که جرح را به‏ ساحت آنان راهی نیست. بنابراین در بررسیهای حدیث شناختی خود همین که صحابی بودن کسی ثابت شد، وثاقت او را مسلّم و مفروغ عنه می‏گیرند. امّا شیعه که چنین نظریه‏ای را به چشم اعتبار نمی‏نگرد، صحابه را از نقد بی‏نیاز نمی‏بیند. اینک باید دانست محدّثان و رجال شناسان امامی به رغم آنکه گویند پیامبر(ص) در حق انس دعا فرمود و به موجب دعای حضرت عمر بلند و مال و فرزندان بسیار یافت(مجلسی، بحار، 16/408 ؛ 18/10) شخصیت او را مطعون‏ می‏دانند. سبب این طعن آن است که او از راه علی(ص) منحرف بود و چون امام ‏ از او خواست بر صدور حدیث غدیر شهادت دهد، او علم خود را کتمان کرد و از شهادت تن زد. در نتیجه امام در حق او نفرین کرد و در پی نفرین امام به بیماری بَرَص (پیسی) مبتلا شد. پس از آن او سوگند یاد کرد که هرگز منقبتی را درباره علی(ع) کتمان نکند(تفرشی، 1/249؛ اردبیلی، 1/109). حتی او را یکی از سه تنی شمرده‏اند که به پیامبرصلی الله وعلیه وآله دروغ می‏بسته‏اند(مجلسی، بحار،2/217؛ نمازی شاهرودی،1/702-703؛ خویی،3/239– 241). بنابراین، طبق نظر رجال‏ شناسان شیعه مسیر این حدیث از سرچشمه گل‏آلود است. امّا طبق روش عامه در این طبقه مشکلی به چشم نمی‏خورد.

ب - محمد بن شهاب زهری: ابوبکر محمد بن مسلم بن شهاب زُهری مدنی عالم حجاز و شام یکی از تابعین بنام است. بنا به گفته ابن سعد زهری ثقه، کثیر الحدیث، پردانش، پر روایت، فقیه و جامع بود. وی یکی از نخستین کسانی است که به نوشتن سنن پرداخت. بنا به نظر نسائی یکی از بهترین اسانید روایت از پیامبر(ص) طریق زهری از علی‏بن الحسین از پدرش از جدّش می‏باشد. برخی او را آگاه‏ترین و فقیه‏ترین مردم مدینه معرفی کرده‏اند. خلاصه اینکه زهری نزد عامه از وثاقت و منزلت والایی برخوردار است(ابن حجر، تهذیب، 7/420 -424). امّا درباره شخصیت زهری از نظر امامیه باید گفت شیخ طوسی و برقی او را از یاران امام سجاد(ع) شمرده‏اند. بنا به گفته ابن شهر آشوب وی در آغاز کار کارگزار بنی‏امیه بود. امّا به دنبال حادثه‏ای که نقل آن موجب اطاله می‏شود، به امام زین العابدین پیوست و ملازم او شد. بنابراین، وی با آنکه از علمای عامّه است، امّا بی‏تردید دوستدار علی بن الحسین بوده و او را بزرگ می‏داشته است. در کافی و من لا یحضره الفقیه و تهذیب روایاتی از طریق همین زهری درج شده است(خویی، 16/181). وی را از یاران امام صادق‏(ع) نیز قلمداد کرده‏اند(پیشین، 17/257). نتیجه اینکه در سند این حدیث از ناحیه زهری مشکلی به چشم نمی‏خورد.

ج - عُقَیل بن خالد: عقیل بن خالد از مردم ایْلَه و وابسته آل عثمان بن عفّان و در سفر و حضر از ملازمان زهری بوده و از او احادیث فراوانی شنیده و نقل کرده است. بنا به گفتة ذهبی زهری در اَیْله بوده و در آنجا مزرعه‏ای داشته و عقیل در آنجا از او حدیث می‏نوشته است(ذهبی، سیر،6/301). ابن حبّان بستی در مورد او می‏گوید: «از یاران مُتقِن زهری و از صالحان‏ ایله بود»( ابن حبان، مشاهیر علماء الامصار، ص29). بسیاری از رجال شناسان عامّه او را با لفظ «ثقه» ستوده‏اند(ابن ابی حاتم7/43 ؛ عجلی، 2/146 ؛ ذهبی، سیر،6/301 ؛ ابن‏سعد، 7/519). با این حال، ابن جوزی به نقل از ابو الفتح ازدی می‏نویسد: او از زهری احادیث منکری نقل می‏کند(ابن جوزی، 2/58).

د - یحیی بن ایوب: حلقه دیگر این رشته از سند یحیی بن ایوب است. عِجلی(2/347) وابن‏حجر(تهذیب، 9/205) او را ثقه دانسته‏اند. امّا نسایی او را قوی نمی‏داند(ص248). عبداللَّه بن احمد بن حنبل‏ هم او را «سیی‏ء الحفظ» معرّفی کرده است(ابن ابی حاتم،9/127) . ابن سعد او را منکر الحدیث دانسته و دار قطنی معتقد است که برخی از احادیث او مضطرب است و احمد بن حنبل می‏گوید: او بسیار خطا می‏کند. البته اگر از ثقه‏ای حدیث نقل کند حدیثش منکر نخواهد بود و از نظر من صدوق است(ابن حجر، تهذیب،9/205).

ه - سعید بن کثیر: سعید بن کثیر بن غفیر را ابن حبّان در شمار ثقات آورده است. ابن‏مَعین او را ثقه و نسائی او را صالح می‏داند(پیشین، 3/363-364). ابن عدی جرجانی می‏گوید: از حمّاد شنیدم که می‏گفت: سعدی گفت: سعید بن کثیر اهل بدعت نبوده، ولی مُخلّط و غیر ثقه است. اما او می‏افزاید: گفتار سعدی بی‏معنی است و من از کسی چنین چیزی را نشنیده‏ام ... او در نزد مردم راستگوست(ابن عدی،3/411).

راویان مورد بحث تا این قسمت از سند هر چند صد درصد ثقه و قابل اعتماد نیستند، به عبارت دیگر درباره وثاقت و عدم وثاقت آنان اتفاق نظر حاصل نیست، ولی این اقوال متعارض در مورد یک شخص تا حدودی قابل جمع است. برای نمونه اصطلاح «لیس بذاک القوی» از الفاظ جرح است. ولی حدیث راویی را که چنین توصیف شده برای معاضدت می نویسند(حارثی ص192 – 193). به دیگر سخن حدیثی که در سندش چنین راویی وجود دارد، شایسته آن است که به عنوان شاهد و تقویت کننده احادیث دیگر به کار رود( صدر، ص 438).

و- عبدالسلام بن محمد اموی: حلقه دیگر این سلسله سند عبدالسلام بن محمد اموی است. نام این شخص در کتابهای رجالی ذکر نشده است.

ز- یحیی بن ربیع عبدی: راوی دیگر این حدیث نیز بسان راوی پیشین چنین وضعیتی دارد. بنابراین در این اِسناد دو تن بطور متوالی «مجهول العین» هستند. در نتیجه حدیث مورد نظر با این اسناد ضعیف ارزیابی می‏شود.

2ـ1ـ بررسی شاخه‏ای دیگر از طریق دوم‏

پیش از این گفته شد که شاخه‏ای دیگر از این سند به واسطه سلامة بن روح به ابو جعفر طحاوی، بزّار، قضاعی، ابن عدی و دیگران می‏رسد. اینک برای داوری درباره این شاخه از طریق دوم بایسته است شخصیت سلامة بن روح را بررسی کنیم.

سلامة بن رَوْح ایلی وابسته بنی امیه مکنّی به ابو خَرْبَق و به قولی ابو روح وبرادرزاده عقیل بن خالد است. او از عموی خود کتاب زهری را روایت کرده است. احمدبن صالح از عنبسة بن خالد نقل کرده که سلامه در سنّ و سالی نبوده که از عقیل حدیث بشنود. او گفته است: در ایله درباره او از چند تن سؤال کردم، مردی از ثقات آنجا گفت: او از عقیل حدیث نشنیده، حدیث او از نوشته‏های عقیل است. ابن ابی حاتم با واسطه از‌ شخصی به نام اسحاق بن اسماعیل ایلی نقل می‏کند که او گفت: من هرگز نشنیدم که سلامه بگوید: «حدّثنا عقیل». بلکه می‏گفت: «قال عقیل». او درباره سلامه گفت: کتابهایی که از عقیل روایت می کند صحیح است. ابو حاتم رازی درباره او گفته است: سلامه قوی نیست. منزلت او نزد من منزلت غفلت پیشگان است. ابو زرعه هم او را ضعیف و منکر الحدیث معرفی کرده؛ امّا گفته است: حدیث او را به عنوان شاهد می‏توان نوشت(ابن ابی حاتم،4/301- 302؛ ذهبی، میزان الاعتدال، 2/183). بنا به گفته ابو داوود، احمد بن صالح از او حدیث نوشت. امّا بعدها این‏کار را رها کرد. با این حال ابن حبّان او را در شمار ثقات آورده و او را «مستقیم الحدیث» معرّفی کرده است(ابن حجر، تهذیب،4/253).

واضح است که توثیق ابن حبّان با لفظ «مستقیم الحدیث» که در مرتبه دوم مدح واقع است با جرح دیگران با تعبیر «ضعیف» و «منکر الحدیث» که در مرتبه نخست جرح قرار دارد[2] چندان قابل دفاع نمی‏نماید.

مزّی نیز در تهذیب الکمال در باره اِسناد این حدیث به داوری نشسته و گفته است: این حدیث غریبی[3] است که محمد بن عُزیز از سلامة بن روح از عُقیل بن خالد منفرداً نقل کرده است. این حدیث بدون وساطت سلامة بن روح نیز از وی به ما رسیده است (و قد وقع لنا بعلّوٍ عنه) و این نقل بدون واسطه از جمله مواردی است که آن را از محمد بن عزیز نپذیرفته‏اند. زیرا محمّد بن عزیز نمی‏تواند بی‏واسطه از عقیل بن خالد نقل کند و اگر این طریق ساخته خود او باشد نیز کار ناپسندی است(مزّی، 17/62).

پس از سلامة بن روح حدیث‏ مزبور از طریق محمد بن عزیز ایلی به دست طبقات بعدی و از طریق آنان به ابن عدی، طحاوی، قضاعی، بزّار و مزّی می‏رسد (نک: نمودار ش 2). همچنین شاخه دیگری از این سند از طریق اسحاق بن اسماعیل به ابن عدی ختم می‏شود. ولی با روشن شدن ضعف سلامه بن روح ما را به بررسی دیگر حلقه‏های زنجیره سند نیازی نیست.

حدیث مورد نظر در منابع اهل سنّت‏

همچنان که در کتب اربعه حدیث شیعه این حدیث به چشم نمی‏خورد، مهمترین منابع حدیثی اهل سنّت مانند صحاح ششگانه، مسند ابن حنبل، موطأ مالک و سنن دارمی نیز این حدیث را در خود جای نداده‏اند. اما در منابع درجه دوم آنان این حدیث به چشم می‏خورد. از جمله :

  1ـ مسند بزّار: به نظر می‏رسد کهن‏ترین مجموعـه حدیثـی عامّه که حدیـث مزبور در آن درج شده المسند الکبیر المعلّل اثر ابوبکر احمد بن عمرو بصری بزّار[1] (د. 292 ق.) باشد  .

وی این حدیث را از محمد بن عیسی از محمد بن عُزیز از سلامة بن روح از عُقیل از ابن شهاب از انس بن مالک نقل کرده(ابن کثیر، 23/369) و خود آن را ضعیف شمرده است(قاری،ص30)  .

  2ـ محدّث حنفی ابو جعفر طحاوی (د. 321 ق.) آن را به شرح زیر نقل کرده است  :

حدّثنی محمد بن عُزیز الایلی قال ثنا سلامة بن روح عن عُقیل بن خالد عن ابن شهاب عن انس بن مالک قال قال رسول‏اللَّه(ص): «ان اکثر اهل الجنة البله»(طحاوی،4/121).   وی به دنبال‏ آن معنای صحیح حدیث را عرضه داشته است  .

3ـ الکامل ابن عَدِی جرجانی (د. 365 ق.): آن را با اسانید زیر نقل و به شرحی که گفته خواهد شد درباره اسانید آن اظهار نظر کرده است:

الف - حدّثنا عبداللَّه بن محمد بن المنهال حدّثنا احمد بن عیسی الخشاب حدّثنا عمرو بن ابی سلمه حدّثنا مصعب بن ماهان عن سفیان الثوری عن محمد بن المنکدر عن جابر عن النبی(ص) قال: «دخلتُ الجنةَ فاذا اکثر اهلها البله». وی سپس افزوده است: «این حدیثی است که با این اِسناد باطل است»( ابن عدی، الکامل، 1/191).

ب - حدّثنا الساجی و احمد بن شعیب الصیرفی و عبداللَّه بن محمد السمنانی و علی‏بن اسحاق بن رداء و محمد بن حاتم النسائی بالرَمْله و النعمان بن هارون البلدی وعبداللَّه بن یحیی السرخسی و سعید بن نصر الطبری و عبداللَّه المنهال و عبداللَّه بن محمد بن مسلم و جعفر بن سهل البالسی و یعقوب بن اسحاق ابو عوانه و احمد بن حفص السعدی و محمد بن محمد بن الاشعث الکوفی قالوا: حدّثنا محمد بن عزیز حدثنا سلامة بن روح عن عقیل عن ابن شهاب عن انس قال قال رسول‏اللَّه(ص): «اِنّ اکثر اهل‏الجنة البله».

ج - حدّثنا عمران السختیانی حدثنا محفوظ بن ابی توبه حدثنا محمد بن عزیز شوال مثلَه.

د - حدثنا محمد بن محمد بن الاشعث و عبدالجبار بن احمد السمرقندی قالا حدثنا اسحاق بن اسماعیل بن عبدالاعلی الایلی حدثنا سلامة بن روح بن خالد بن عقیل قال عقیل حدّثنی ابن شهاب عن انس اَنَّ رسول‏اللَّه(ص) قال: «اکثر اهل الجنة البله».

ه - حدثنا صالح بن ابی الجن حدّثنا محمد بن عزیز بن عبداللَّه بن زیاد بن عقیل ابوعبداللَّه الاموی الایلی حدثنا سلامة بن روح ... مثلَه.

وی آنگاه در مقام داوری گفته است: «این حدیث با این اِسناد منکر[2] است و غیر از این سلامه کسی آن را از عقیل روایت نکرده است»(ابن عدی،3/313).

4ـ مسند الشهاب محمد بن سلامه قضاعی (د. 454 ق.): قضاعی حدیث مورد بحث را با دو طریق نقل کرده است:

الف - اخبرنا ابو محمد عبدالرحمن بن عمر التجیبی أنبأ یحیی بن الربیع العبدی انبا عبدالسلام بن محمد الاموی حدثنا سعید بن کثیر بن عفیر حدثنا یحیی بن ایوب حدثنا عقیل عن ابن شهاب عن انس قال قال رسول‏اللَّه(ص) : «ان اکثر اهل الجنة البله».

ب - اخبرنا قاضی القضاة ابوالعباس احمد بن محمد بن عبداللَّه اجازةً انبأ هشام بن ابی خلیفه حدثنا ابو جعفر الطحاوی حدّثنا محمد بن عزیز الایلی اَنبأَ سلامة بن روح عن عقیل بن خالد عن ابن شهاب عن انس بن مالک اَنّ رسول‏اللَّه قال: «اِنَّ اکثر اهـــل الجنّة البله، اِنّ اقلَّ ساکنی الجنّة النساء»(قضاعی،2/110-111).

5ـ تاریخ مدینة دمشق اثر ابن عساکر دمشقی (د. 571 ق.): ابن عساکر دمشقی نیز روایت مورد بحث را با دو طریق متفاوت به شرح زیر در کتاب خود ثبت کرده است:

الف - بار اوّل در شرح حال «علی بن شریح بن حمید املوکی حمصی» آورده است: اخبرنا ابوالقاسم العلوی حدّثنی عبدالعزیز الکتانی انا تمام بن محمد و قرأتُه انا بخطّ تمام انا ابوالحسن علی بن شریح بن حمید الحمصی الاملوکی قدم دمشق قراءةً علیه نا ابو عبداللَّه احمد بن عائذ الخولانی انا محمد بن عزیز الایلی انا سلامة بن روح بن خالد نا عمّی عقیل بن خالد عن ابن شهاب عن انس بن مالک انّه قال قال رسول‏اللَّه(ص): «اِنّ اکثر اهل الجنّة البله»(ابن عساکر،41/526).

ب - اخبرنا ابو علی الحسن بن مظفر انا الحسن بن علی الجوهری انا ابو حفص عمربن احمد بن عثمان بن شاهین نا احمد بن ابراهیم بن عبدالوهاب الدمشقی بدمشق نا احمد بن عیسی الخشاب نا عمرو بن ابی سلمه نا مصعب یعنی ابن ماهان عن سفیان‌الثوری عن محمد بن المنکدر عن جابر بن عبداللَّه عن النبی(ص) قال: «دخلتُ الجنةَ فاذا اکثر اهلها البله». آنگاه بی‏درنگ از قول ابن شاهین افزوده است: «مصعب بن ماهان در نقل این حدیث از ثوری یکه و تنهاست و من این حدیث را جز از این طریق نمی‏شناسم. این حدیث اگر صحیح باشد حدیث غریبی است»(پیشین،43/533).

از آن پس این حدیث به مجموعه‏های حدیثی متأخّر مانند الجامع الصغیر سیوطی(1/205، 645)و کنز العمال متقی هندی (14/467 ،473) و مجمع الزوائد هَیْثَمی (8/79 ، 10/264، 402) ودیگر کتابها ازجمله تفسیر قرطبی‏(13/115) و تهذیب الکمال مزّی (17/61- 62 )وبویژه به آثار صوفیه راه یافته و بر سر زبانها افتاده است.

احوال راویان حدیث مورد نظر در کتب شیعی

چنان که از نمودار زیر هویداست، راویان کلیدی این روایت شیعی که باید درباره آنان تحقیق وبررسی صورت گیرد دو تن هستند: یکی مسعده بن صدقه؛ دیگری هارون‏بن مسلم.

 1ـ مَسْعَدَه بن صَدَقِه‏

این نام در اِسناد بسیاری از روایات که شماره آن به 139 مورد می‏رسد به چشم می‏خورد. این شخص معمولاً از ابو عبداللَّه جعفر بن محمد صادق‏(ع) و از پیرمردی از فرزندان عدی بن حاتم روایت کرده و از وی نیز راویانی به نامهای جعفر بن عبداللَّه و هارون و هارون بن مسلم روایت کرده‏اند(خویی،18/135). نجاشی(د.450ق.) از این شخص با عنوان مسعدة بن صدقه عبدی یاد می‏کند و می‏گوید کنیه وی ابومحمد و به قولی ابو بِشر است. وی از ابی‌عبداللَّه (امام صادق) و ابی الحسن (امام کاظم) (ع) روایت کرده است.او کتابهایی دارد.از‌جمله‌کتاب خطب امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام که ابن‌شاذان ما را از آن آگاه کرد(رجال،415). برقی این نام را در زمرة اصحاب امام صادق آورده است(رجال ،38). شیخ طوسی درکتاب رجال از شخصی با این نام دو بار یاد کرده است. یک بار در زمرة اصحاب امام باقر‌(ع) از مسعدة بن صدقه نام برده و او را عامی شمرده(طوسی، رجال، 137) و بار دیگر در خلال ذکر اصحاب امام صادق‏ (ع) از کسی به نام ابو محمد مسعدة بن صدقه عَبْسی بصری یاد کرده و به عامی بودن یا نبودن وی اشاره‏ای نکرده است(همان،314). همچنان که در فهرست نیز این نکته را مسکوت گذاشته است (طوسی، الفهرست، ص 329). امّا کشّی صاحب این نام را بتری دانسته است[1](طوسی، اختیار معرفه الرجال،390). رجال شناس‏ معاصر مرحوم آیةاللَّه سید ابوالقاسم خویی ذیل عنوان   «مسعدة بن صدقه عبدی» به دو نکته علمی ارزشمند پی برده است: یکی اینکه برخلاف گفته نجاشی از بررسی اِسناد روایات و نیز با مراجعه به مشیخه صدوق(ابن بابویه، مشیخة الفقیه، 4/440) معلوم می‏شود که مسعدة بن صدقه به «رَبعی»‌موصوف‌است‌‌نه به عبدی؛ دوم اینکه آن کس که از اصحاب امام صادق(ع) است غیر از آن است که او را از یاران امام باقرعلیه‏السلام شمرده‏اند. چون شیخ طوسی به هنگام بر شمردن یاران امام باقر(ع) مسعدة بن صدقه را عامی معرفی کرده است. همچنان که کشّی هم او را بتری شناسانده است. امّا به هنگام ذکر این نام در زمرة یاران امام صادق‏-علیه‏السلام- او را عامی معرفی نکرده، به همان سان که در فهرست نیز چنین چیزی را نگفته است و چنان که در سطور بالا دیدیم نجاشی هم صاحب این نام را از عامّه ندانسته است. پس معلوم می‏شود که آن مسعدة بن صدقه‏ای که از یاران امام باقرعلیه‏السلام و عامی یا بتری است غیر از این راوی ثقه‏ای است که هارون بن مسلم از او روایت می‏کند. یکی از قراینی که این نکته را تأکید می‏کند این است که نجاشی این فرد دومی را ذکر کرده و او را از راویان امام صادق و امام کاظم شمرده است  . بنابراین، بسنده کردن وی بر این مطلب نشان می‏دهد که این کس از امام باقرعلیه‏السلام روایت نکرده است. بالاخره قرینه‏ای که بر این سخن صحّه می‏گذارد این است که سعد بن عبداللَّه (در گذشته در حدود 300 ق.) و عبداللَّه بن جعفر حمیری که هم طبقه سعد است از طریق هارون بن مسلم از این کس حدیث نقل کرده‏اند. در حالی که بعید است این دو تن بتوانند تنها با یک واسطه از یاران امام باقر(ع) حدیث نقل کنند  . نتیجه اینکه مسعدة بن صدقه‏ای که هارون بن مسلم از او حدیث نقل می‏کند فردی ثقه است و غیر از آن کسی است که او را از یاران امام باقر شمرده‏اند(خویی، 18/138-139. قس: مجلسی، الوجیزه فی علم الرجال، ص 302، 403). امّا برخی از رجال شناسان به اتّحاد صاحب این دو نام حکم کرده و منقولات مسعدة بن صدقه را به رغم عامی بودن قابل اعتماد دانسته‏اند(در این باره رجوع شود به: نمازی شاهرودی، 7/404 – 405). برخی هم معتقدند او بعدها عقیده‏اش را اصلاح و از عامی بودن عدول کرده است و روایاتش را دلیل حُسن عقیده و کمال وی تلقی کرده‏اند( نمازی شاهرودی، همان‏جا.)

2ـ هارون بن مسلم‏

هارون بن مسلم بن سعدان کاتب مکنّی به ابوالقاسم بنا به گفته نجاشی اصلاً از مردم انبار بوده که به سامرا کوچیده و در آنجا اقامت گزیده است(نجاشی،ص438). امّا شیخ طوسی وی ‏را از مردم کوفه دانسته که در آغاز به بصره و سپس به بغداد منتقل شده و در همان شهر درگذشته است(رجال، ص 437). هارون ابوالحسن (امام هادی) و ابومحمد (امام عسکری) را دیدار کرده است. او کتابهایی دارد از جمله کتاب التوحید، کتاب الفضائل، کتاب الخطب، کتاب المغازی و کتاب الدعاء. وی مسائلی را نیز از ابوالحسن ثالث(ع) روایت کرده است(نجاشی، همان‏جا). شیخ طوسی(رجال،ص437) و برقی(رجال،ص60) وی را از اصحاب امام عسکری شمرده‏اند. برخی او را مایل به مذهب جبر و تشبیه دانسته‏اند(نجاشی، همان‏جا). امّا این می‏تواند بدین معنا باشد که وی‏ اخباری را درباره جبر و تشبیه نقل کرده است بی‏آنکه به آن اعتقاد داشته باشد. در عدةالاصول در پاسخ پرسشی درباره عمل به اخبار اهل جبر و تشبیه آمده است: ما یقین نداریم که اینان اهل مذهب جبر و تشبیه بوده‏اند. بیشترین آگاهیی که ما از آنان داریم این است که اخباری را نقل کرده‏اند که متضمّن اعتقادات جبر و تشبیه بوده است. بدیهی است روایت ایشان دلیل آن نیست که خود معتقد به صحّت آن روایات بوده‏اند( به نقل ازتستری ،9/283 ). رجال شناسان امامی جملگی بر ثقه بودن هارون بن مسلم همسخن هستند(نجاشی، همان‏جا؛ ابن داود حلّی،ص 524؛ اردبیلی، 2/307؛ مجلسی، الوجیزه فی علم الرجال، ص 335؛ نمازی شاهرودی، ، 8/126).

امّا ابهامی که باقی‏ می‏ماند این است که آیا هارون بن مسلم که از اصحاب امام عسکری است می‏تواند از یاران امام صادق‏(ع) بدون واسطه حدیث نقل کند؟ چه هارون بن مسلم از تنی چند از اصحاب امام صادق از جمله از مسعدة بن زیاد، مسعدة بن صدقه، مسعدة بن فرج، مسعدة بن الیسع، حسن بن موسی حنّاط، حسین بن علوان، عبید بن زرارة، علی بن حسّان و قاسم بن عروه روایت می‏کند. لازمة این کار این است که هارون بن مسلم حداقل زمان امام رضا(ع) را درک کرده باشد. زیرا خیلی بعید است که اینان جملگی تا زمان امام هادی(ع) زنده مانده باشند. حتّی وی از بُرَید بن معاویه هم که در حیات امام صادق(ع) درگذشته حدیث نقل کرده است. بنابراین، ناگزیر باید عمر هارون بن مسلم نزدیک به 130 سال رسیده باشد! (خویی، 19/229 – (231 نا گفته نماند که روایت هارون بن مسلم از مسعدة بن صدقه به‏ همین یک حدیث خلاصه نمی‏شود، بلکه روایات او از مسعده حداقل به 132 مورد می‏رسد(پیشین،19/231). اینک ما در برابر این پرسش جدّی قرار داریم که آیا اِسناد حدیث مورد بحث‏ و روایات دیگری که با همین اِسناد به دست ما رسیده است گسسته نیست؟ آیا هارون بن مسلم با حذف واسطه از مسعدة بن صدقه نقل می‏کند؟ دشواری پاسخ به این پرسش از آنجا ناشی می‏شود که در کتابهای رجال سال ولادت و وفات این دو راوی و دیگر راویان درج نشده است.[2] شاید به همین دلیل است که مرحوم مجلسی پاره‏ای از روایاتی را که‏ نام این راوی در سند آن به چشم می‏خورد «ضعیف» ارزیابی کرده است(مثلاً نک: ملاذ الاخیار، 5/491، 633؛ همو، مرآة العقول، 1/187، 19/432).

چکیده  

حدیث «اکثر اهل الجنةِ البله» حدیثی مشهور است که همواره بر زبان مسلمانان به ویژه عارفان و متصوّفان جاری بوده و هست. در این مقاله در آغاز، با جست و جو در منابع شیعه و اهل سنّت مسیر نقل این حدیث در منابع فریقین پیگیری و نشان داده شده است. آنگاه با به کار بستن قواعد و معیارهای حدیث شناختی و واکاوی قرینه‏های موجود، سند و راویان حدیث مزبور به محک نقد کشیده و در نتیجه نشان داده شده است که هیچ یک از طرق این حدیث خالی از ضعف نیست. سپس با توجّه به نظر شارحان و محدّثان، متن حدیث نقد و تحلیل شده و با فرض صدور حدیث از سرچشمه علم نبوی(ص) سعی شده معانی درست آن به دست داده شود. در همین بخش از پژوهش به دیدگاه عارفان هم که این حدیث را با مبانی ذوقی خود بسی موافق یافته‏اند اشارت رفته است  .

کلمات کلیدی  

بهشتیان، البُلْه، هارون بن مسلم، سلامة بن روح ایلی، حدیث شناسی  .

درآمد

پرداختن به حدیث برترین تکلیفی است که هر اسلام‏شناسی بر دوش خود احساس می‏کند  . نقطه آغاز این حرکت نقد و پالایش حدیثهایی است که در طول قرنها از دالان زمان عبور کرده و به توسّط گذشتگان دست به دست شده و اکنون به دست ما رسیده است. این مهم با مطالعات رجال شناختی وغوررسی در بحار و بطون متون حدیث و بهره گرفتن از دلالتهای زبانی و متنی قابل دستیابی است .

هر چند تلاش حدیث شناسان در پالایش و پاکسازی متون از جعل و تحریف چشمگیر و مغتنم است، ولی پژوهشهای ایشان عمدتاً به احادیث فقهی و گاه اعتقادی معطوف بوده است. در نتیجه کوششهای آنان در دیگر عرصه‏ها کم رنگ می‏نماید  .

در میان احادیث مأثوره حدیث مشهوری به پیامبر اکرم‏(ص) منسوب است که طَرَف[1] یا بخش برجسته آن که همواره بر سر زبانهاست چنین است: «اِنّ اکثر اهل الجنة البله.» این حدیث که با تعبیرات متفاوت و با ذیلهای مختلف در پاره‏ای از منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت آمده است، در این نوشتار مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت. در آغاز حدیث مورد نظر را در منابع حدیثی شیعه و سپس در منابع اهل سنّت بررسی کرده، سرانجام به منظور دستیابی به دلالت صحیح آن متن حدیث را نقد و تحلیل خواهیم کرد  .

حدیث مورد نظر در منابع شیعه‏

کهن‏ترین کتاب حدیثی شیعه که این حدیث در آن مندرج است قرب الاسناد

اثر ابوالعباس عبداللَّه بن جعفر حمیری (د. 300 ق.) است. سپس این حدیث از طریق حمیری به دست شیخ صدوق رسیده و صدوق نیز آن را در کتاب معانی الاخبار نقل کرده است. بعدها حدیث مزبور از طریق همین دو کتاب به مجموعه‏های حدیثی متأخّر شیعه مانند بحارالانوار و وسائل الشیعه راه یافته است (نک: نمودار شماره‏1). علاوه بر منابع حدیثی، چنانکه خواهیم دید، در منابع تفسیری، کلامی وفقهی شیعه نیز گاهی به این حدیث پرداخته‏اند. بنابراین، بررسی خود را باید روی متن و سند روایت در دو کتاب قرب الاسناد و معانی الاخبار محدود و متمرکز ساخت  :

قرب الاسناد : سند و متن حدیث در این کتاب بدین شرح است  :

هارون بن مسلم عن مَسعَدة بن صَدَقه قال: حدّثنی جعفر بن محمد عن آبائه ‏(ع) اَنّ النبی‏(ص) قال: «دَخلتُ الجنَّةَ فرأیتُ اکثرَ اهلِها البُله. یعنی بالبُلهِ المتغافلَ عن الشّرِ، العاقِلَ فی الخیرِ و الَّذینَ یصومونَ ثلاثةَ ایّامٍ فی کلِّ شهرٍ»(حمیری، ص 75)

معانی الاخبار: ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی ملقّب به «صدوق» (د. 381 ق.) حدیث مورد بحث را به شرح زیر از حمیری نقل کرده است  :

حدّثنا ابی - رحمةاللَّه علیه - قال: «حدَّثنا عبداللَّه بن جعفر الحمیری عن هارون بن مسلم عن مَسعَدة بن صدقه عن جعفر بن محمد عن ابیه عن آبائه‏(ع) قال: قال النبی‏(ص) :«دَخَلْتُ الجَنَّةَ فَرَأَیْتُ اکثَرَ اهلِها البُلْه و قال: قلت: ما البلهُ؟ فقال: العاقل فی الخیر[2]، الغافل عن الشر الذی یصومُ فی کل شهرٍ ثلاثةَ ایامٍ»( ابن بابویه، ص 203.)

ملاحظه می‏شود با آنکه ابن بابویه حدیث مورد بحث را به واسطه پدر خود از حمیری نقل کرده است، ولی متن روایتِ معانی الاخبار با متن قرب الاسناد تفاوتهایی دارد که باید در بحث و بررسی متن بدان پرداخت. از میان محدّثان متأخّر شیخ حرّ عاملی (د . 1104 ق.) در وسائل الشیعه در «کتاب الصوم» ذیل ابواب «الصوم المندوب» (باب تأکّد استحباب صوم ثلاثه ایّامٍ من کلّ شهرٍ) این حدیث را عیناً از قرب الاسناد و معانی‏الاخبار نقل کرده است.( وسائل،7/311.)

محدّث معاصر وی مولی محمدباقر مجلسی (د. 1111 ق.) نیز در چند باب از بحارالانوار حدیث مزبور را از دو کتاب پیشگفته برگرفته و نقل کرده است. از جمله:

الف. در «کتاب الایمان و الکفر»، «باب اصناف الناس و مدح حسان الوجوه و مدح البله» به نقل از معانی الاخبار و قرب الاسناد( بحار، 70/9).

ب. در «کتاب الصوم»، باب «صوم الثلاثة الایّام فی کل شهر ...» به نقل از قرب الاسناد (97/94) و معانی الاخبار[3](97/98). علاوه بر مواضع یاد شده، وی یک بار نیز ضمن یک بحث کلامی مطلبی از امالی شریف مرتضی نقل می‏کند که در ضمن آن، استطراداً به این حدیث نیز اشاره شده است.(5/128.)

افزون بر منابع حدیثی، این روایت به منابع تفسیری، فقهی و کلامی نیز راه یافته است. از جمله ابن ادریس حلّی در السرائر(3/566) ، بحرانی در الحدائق الناضرة(13/350)، شیخ جعفر کاشف الغطاء در کشف الغطاء،(2/322)، شریف مرتضی در غرر الفوائد و درر القلائد مشهور به امالی (1/40)، سید رضی در حقایق التأویل(ص247-248)، ابوالفتوح رازی در روض الجنان(16/160)، ابن میثم بحرانی در شرح مئة کلمة(ص31/73)، ابن ابی جمهور احسایی در عوالی اللئالی (1/119-120) و سید عبداللَّه جزایری در التحفة السنیة (ص69) هر یک به مناسبتی به این حدیث پرداخته‏اند. ناگفته نماند که از میان این‏ کسان ابن ادریس حلّی حدیث را با همان سند حمیری ولی با متنی متفاوت ضبط کرده است. بدین شرح: «هارون بن مسلم عن مسعدة بن صدقه عن ابی عبداللَّه عن ابیه قال: اکثر اهل الجنة البله. قال: قلت هؤلاء المصابون الذین لا یعقلون؟ فقال لی: لا، الذیــن یتغافلون عمّا یکرهون یتبالهون عنــه» (ابن ادریس، همان‏جا).

همچنین ابن ابی جمهور احسایی متن حدیث را به شکل زیر نقل کرده است: «و فی الحدیث عنه (ص) انّه قال: اطّلعتُ فی الجنة فرأیتُ اکثر اَهلها البله واطّلعتُ علی النار فوجدتُ اکثر اهلها النساء». (ابن ابی جمهور، همان‏جا). با درنگی کوتاه معلوم می‏شود که متن مزبور با متن منقول در برخی منابع اهل سنّت موافق (نک: دنباله مقاله) و با متن منقول در منابع شیعی ناهماهنگ است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. طَرَف و طَرْف که به اطراف جمع بسته می‏شود به معنای نوک و لبه هر چیزی است (انیس، المعجم الوسیط، ذیل ماده «طرف») و طرف حدیث جان کلام و برجسته‏ترین بخش از متن حدیث است. مانند جمله «الاعمال بالنیات» در حدیثِ «انّما الاعمال بالنّیات و لکلّ امری‏ءٍ ما نَوی. فمن کانت هجرته الی‏اللَّه - عزّوجلّ - فهجرتُه الی ما هاجر الیه و مَنْ کانتْ هجرتُه لدنیا یُصیبُها او امرأة ینکحها فهجرتُه الی ما هاجر الیه». برای آگاهی بیشتر نک: طباطبایی، مسند نویسی در تاریخ حدیث، ص 51.

2. در ادامه حدیث افزوده که این جمله در پاره‏ای از نُسًخ چنین است: «العامل فی الخیر.»

3. گفتنی است که در بحار در همه مواضع عبارت «ما البله؟» به «ما الابله؟» تصحیف شده است. 

فرجام سخن

در این نوشتار با تبیین «آسیب‌های تفاسیر روزآمد» موضوعات مربوط به آن را بررسی کردیم. از رهگذر مباحثی که مطرح شد نتایجی چند حاصل آمد که اینک آنها را مرور می‌کنیم:

ـ تفسیر روزآمد خوانشی نو از میراث کهن دینی است که در آن مباحث دینی و اعتقادی با روشی تازه و مناسب با تجربة فکری و حیات و معاش مسلمانان ارائه می‌گردد.

ـ استفاده از اطلاعات علمی و آگاهی‌های بیرونی به مرحلة پیشینی تفسیر؛ یعنی، مقام فهم مربوط می‌شود نه مرحلة پسینی که تطبیق آیات بر مصادیق و موضوعات را شامل می‌شود.

ـ انتظار بشر از دین نقطة آغازین حرکت معرفت دینی و یکی از پیش شرط‌های لازم برای درک صحیح آموزه‌های دینی و توسعه و تضییق مفاهیم قرآنی است.

ـ آموزه‌های دینی و آیات قرآنی در مواردی به بیان حداقل ممکن در مسائل و موضوعات اکتفا نموده و دسترسی به حداکثر مطلوب را به فکر و تجربة بشری وانهاده است.

ـ قرآن کتاب هدایت است و هر آنچه از مباحثی که در خود جای داده، سازوکارهایی برای رسانیدن مخاطبان خود به هدایت است؛ از این‌رو نمی‌توان به موجب اینکه این کتاب الهی بیانگر همه چیز (تبیاناً لکل شیء) است بیان جزئیات علوم و دانش‌ها را از آن چشم داشت.