نتیجه‏

 از آنچه گفته آمد به طور خلاصه نتایج زیر حاصل می‏شود:

یک - همه اسانید و طرق حدیث «اکثر اهل الجنة البله»، چه طرق عامّه و چه طرق خاصّه، از ضعف تهی نیست    .

دو - این حدیث را با ذیلهای متفاوت روایت کرده‏اند. برخی از این ذیلها قطعاً بی‏پایه و برخی دیگر ناشی از ادخال حدیثی دیگر در این حدیث است. بنابراین، تنها عبارت «دخلتُ الجنة فاذا اکثر اهلها البله» و عبارتهای مشابه دیگر، آن هم با قید «حدیث ضعیف الاسناد» قابل استناد است  .

سه - از آنجا که ضعف سند همیشه و لزوماً به معنای ضعف متن نیست، می‏توان و بلکه بایسته است دلالت حدیث را بررسی کرد و به معنای صحیح آن دست یافت و در صورت نیاز به آن استناد جست.

چهار - معنای «بُله» بر خلاف آنچه عامه مردم پنداشته‏اند، نابخردان نیستند. بلکه مراد مردمان پاکدل و بی‏آلایشی هستند که خود را از زیرکیهای دنیا مدارانه بر کنار داشته‏اند. چنان که در حدیثی با مضمونی مشابه آمده است پیامبر فرمود: «یدخل الجنةَ اقوامٌ افئدتُهم مثلُ افئدةِ الطیر»[1] (مسلم،8/149؛ ابن حنبل، 2/331). همچنان که سخنی نزدیک به این مضمون به عیسی‏(ع) نیز منسوب است. گویند یکی از مسیح پرسید: چه کسی می‏تواند وارد قلمرو ملکوت الهی شود؟ مسیح به کودکی اشاره کرد و گفت: «کسانی که دلی به بی‏پیرایگی دل این کودکان دارند» (مقایسه شود با: انجیل متّی، 18/3-4؛ انجیل مرقس، 10/14 – 16). به روایتی دیگر عیسی به یارانش می‏گفت: اگر می‏توانید در حضور خدا مثل کبوتر ساده دل (بُله) باشید چنین کنید. او می‏گفت: هیچ چیز از کبوتر ساده دل‏تر نیست. زیرا جوجه‏هایش را از زیرش می‏گیری و سر می‏بری، آنگاه او دوباره به همان‏جا بر می‏گردد و جوجه می‏گذارد»(خالدی، بند 185. قس: انجیل متّی، 10/16. نیز .(khalidi,Case185 :

---

[1].مردمانی به بهشت در آیند که دلهاشان مانند دلهای‏ پرندگان [پاک و بی‏آلایش‏] است.

بررسی دلالت حدیث (بخش دوم)

از میان گروههای فکری در جهان اسلام، متصوّفان و عرفا که در مقــام استناد به احـادیث معمولاً قواعد حدیث شناختی را به کار نمی‏بندند،[1] این حدیث را موافق ذوق‏ وسلیقه و مشرب خویش یـافته و در نتیـجه با تکیه بر آن برخی از آرا و عقایـد خـود را بیان داشته‏اند. از جمله سهل بن عبداللَّه تُستـری (شوشتـری) «بُله» را به کسانی تفسیر کرده که دلهایشان شیدای خدا و مشغول به اوست(قاری،ص30؛ الفتنی،ص29؛عجلونی،1/164). میبدی در کشف الاسرار به دنبال آیه کریمه‏ «اِنّ اصحاب الجنّـةِ الیـومَ فی شُغُلٍ فاکهونَ»[2] ده چیـز را شغل بهشتیـان بر می‏شمارد و آنگاه‏ می‏گوید: «پیر طریقت گفت: این شغل عامه مؤمنان است که مصطفی‏(ص) در حق ایشان گفت: «اکثر اهل الجنة البله». اما مقربان مملکت و خواص حضرتِ مشاهدت از مطالعه شهود واستغراق وجود، یک لحظه با نعیم بهشت نپردازند ... چون خلایق از عرصات قیامت بروند، ایشان بر جای بمانند و نروند. فرمان آید که شما نیز به بهشت روید و ناز و نعیم بهشت ببینید    . گویند: کجا رویم که آنچه مقصود است ما را خود این جا حاضر است»(میبدی، 8/250).

غزالی با برداشتی عارفانه از این حدیث، بهشت موعود را جای ابلهان دانسته و هر که را به بهشت مادی و جسمانی قناعت کند «ابله» خوانده و عارفان را معتکفان بهشت قرب بر می‏شمارد: « ... چنانکه صاحب شریعت فرمود: «اکثر اهل الجنةِ البله و العلّییون لذوی الالباب» ... و قرب حضرت مولا - جلَّ جلاله - که عبارت از آن علّییون آمده است مر خداوندان دل و مغز راست یعنی عقل را. و هر که را همّت مقصور بُوَد بر لذّت حلق و فرج اگر در دنیا طلبـد ستور است و اگر در بهشت می‏طلبد ابلــه»[3] (جواهر القرآن، ص74).

ملاحظه می‏شود که غزالی با تکیه به بخش اخیر حدیث که به گفته همه حدیث شناسان بی‏پایه و مُدْرَج است، بهشتیان را که بنا به وعده الهی و بر اثر مجاهدت در دنیا یا تفضّل خداوند شایستگی جای گرفتن در بهشت را یافته‏اند، در مقایسه با مقرّبان ابله قلمداد می‏کند    .

برخی دیگر از متصوّفان با تکیه بر این حدیث به نکوهش عقل و خردورزی که وجه تمایز انسان با دیگر موجودات است پرداخته‏اند. مثلاً شارح تعرّف می‏نویسد: «شک نیست که بی‏معرفت و بی‏ایمان بهشت نتوان یافتن. اگر علّت ایمان عقل بودی یا آیات و استدلال بودی چنین گفت: «اکثر اهل الجنة العقلاء». چون بُله گفت و عقلا نگفت و مُستدلّان نگفت، بله نقصان عقل است و مانع است مر عاقل را از استدلال، باطل شد قول آن کس که معرفت به عقل یا به دلیل ثابت کند» (مستملی بخاری، 2/707-708)    .

مستملی بخاری در پی اثبات این مطلب که معرفت با عقل و استدلال به دست نمی‏آید و اصولاً معرفت کسب کردنی نیست، بلکه عطا کردنی است، می‏نویسد: «اگر عقل با دلایل علّت بودی مر وجود معرفت را، همه عاقلان اندر معرفت برابر بودندی، و همه بینندگانِ دلیل و آیاتْ به خدای - عزّوجلّ - راه یافتندی. چون عقل مؤمن را و

کافر را هست و مؤمن راه یافت و کافر راه نیافت»[4] (همو، همان‏جا).

در برداشتی دیگر از این حدیث، «ابله» را به کسی اطلاق کرده‏اند که از دنیا‌گریزان باشد. چرا که عارف به مقدار معرفت خود، از غیر حق کناره می‏گیرد و هر که از خلق کناره گیرد او را دیوانه می‏پندارند. «عارف را صفت آن است که هر چه خلق همی جویند، وی بیرون اندازد و هرچه خلق با وی درآمیزند وی از آن بگریزد»(پیشین،2/829). به این دلیل همه او را مجنون می‏خوانند. با این اندیشه برخی راه ملامتی‏گری در پیش گرفته و دست به کارهایی می‏زنند تا مردم از آنان فاصله بگیرند. چه: «اقبال خلق‌بر وی، وی را از حق - عزّوجلّ - مشغول گرداند و محجوب گرداند. پس از غیرت و از بیم فوات عزوجل چیزی کند که به فعل مجانین ماند تا خلق وی را از خویشتن ساقط کنند تا فراغت صحبت و خدمت حق یابد. وی تبلیس کرده صحّت معرفت را، و خلق ورا به دیوانگی بیرون داده ... و این طریق را «ملامت» گویند و این طایفه را «ملامتیان    » خوانند و این از بهر آن است که اقبال خلق و جاه نزدیک خلق، بنده را از هزار بت قاطع‏تر است. بت را چنــان راه نُبرَد بر موحد که جاه بُرَد    .    »[5] ( پیشین،     2/830  )

مولانا جلال الدین محمد بلخی نیز در مواردی از مثنوی به این مضمون پرداخته است. از جمله در دفتر چهارم مثنوی می‏خوانیم:

خویش ابـله کن تـبـع مـی رو سپَس \\ رَستگـی زین ابلهــی یا بــیّ و بس

اکـثر اهـل الجــنة البــلـه ای پــسر \\ بهــر ایــن گفتـست سلطان البشــر

زیرکی چون کِبـر و بادانگیــز تُـست \\ ابلهی شــو تــا بمـــاند دل دُرست

ابلهی نه کو بمَسخَـرگی دو تـوسـت \\ ابلهی کـو والــه و حیــران هـوست

(دفتر چهارم، ابیات 1418 - 1425،2/603)

بنابراین، «ابله» در نگاه مولانا عارف عاشقی است که به رسوم و آثار خودبینی‏های دنیاطلبـانه پشت پـا زده است. او بـه عقــل جزئی و دنیـاطلب بی‏توجّـه است و در عشق الهی مستغرق و حیران(زمانی، 4/417). وی در ابیاتی دیگر به مناسبتی به این حدیث اشاره کرده می‏گوید:

ای بســا علـم و ذکــاوات و فِطَـن‏ \\ گشـتـه ره رو را چـو غول راه زن‏

بیشتــر اصحـــاب جنّــت ابـلهنـد \\ تـا ز شـرّ فیـلسـوفـی مـی‏رهــند

خویش راعریان کن ازفضل و فضول‏ \\ تا کند رحمـت بتـو هـر دم نـُزول‏

زیرکـی ضـد شـکـستـست و نیــاز \\ زیـرکی بگـذار و بـا گـولی بسـاز

در این ابیات مولانا بهشتیان را کسانی معرفی می‏کند که از تارهای عنکبوتی فیلسوف مآبان در امان مانده‏اند. اینان پاکبازانی هستند که با زیریکهای عاقلانه سر و کار ندارند و به دانش‏هایی که باعث خودبینی و تکبّر است بی‏اعتنایند. (جعفری، 14/131-132؛ زمانی، 6/629). چه:

زیرکان با صـنعتــی قـانـع شــده‏

ابلـهـان از صنـع در صـانـع شــده‏

(دفتر ششم، ابیات 2369 - 2374، 2/1005).

واپسین نکته‏ای که در دلالت این حدیث اشاره بدان بایسته است این است که در بیشتر منابع، حدیث بدین صورت نقل شده است: «دخلتُ الجنةَ و رایتُ اکثر اهلها البله». چرا پیامبر در این جا از حادثه‏ای که در آینده رخ خواهد داد با فعل «دخلتُ» و «رایتُ» (با ریختار ماضی) سخن گفته است؟ این پرسش را به سه صورت می‏توان پاسخ داد:

یکی اینکه مراد پیامبر (ص) از این سخن داخل شدنش به بهشت در آینده بوده است. در واقع او به سبب یقین و شدّت آگاهی‏اش به اینکه چنین چیزی در آینده خواهد بود، با عبارتی سخن گفته که گویا هم اکنون هست و واقع شده است. چنان که درباره آیه «نادی اصحابُ النار اصحابَ الجنة ...»( اعراف/50) نیز گفته‏اند چنین کاری به سبب صحت و محقق الوقوع‏ بودنش مثل آن است که هم اکنون واقع شده است. در نتیجه با فعل ماضی و به صورت کاری که رخ داده از آن سخن گفته است.

دیگر اینکه مراد پیامبر(ص) از این سخن این باشد که من به مدد دانشم بهشت را مجسّم کردم و آن را با چشم دل دیدم و در نتیجه مشاهده کردم که صفت بیشتر بهشتیان چنین است. بنابراین، از روی باور و یقین به اینکه چنین چیزی محقق خواهد شد درباره آن بسان چیزی سخن گفته که مستقیماً و از نزدیک آن را دیده است. زیرا او علم پیدا کرده که این کار ناگزیر به همین سان واقع خواهد شد( رضی، ص 247 – 248).

سوم اینکه، این تعبیر می تواند گزارشی از سفر معراج پیامبر و مشاهدات آن حضرت در آن جا باشد.

بررسی دلالت حدیث‏

دیدیم که هیچ یک از اسانید حدیث مزبور خالی از ضعف نیست. ولی در عین حال باید دانست که حدیث ضعیف با حدیث جعلی و بر ساخته متفاوت است. بنابراین، احتیاط و دقّت علمی ایجاب می‏کند که احتمال دهیم آن حدیث از سرچشمه علم نبوی‏(ص) صادر شده باشد. از این رو بررسی دلالت یا معنا شناختی این حدیث ضروری به نظر می‏رسد    .

حدیث مورد نظر «مبهم» است (1). زیرا مشتمل بر لفظی «غریب» است. آن لفظ غریب یا نامأنوس که در واقع واژه کلیدی این حدیث محسوب می‏شود عبارت از کلمه «البُله    » می‏باشد. پس در آغاز باید این واژه را از نظر لغت شناسان بررسی کنیم   .

«بُله» جمع «اَبْلَه» و اَبْلَه از مصدر «بَلَه» و «بَلَاهة» مشتق شده است. یکی از کهن‏ترین لغت‏نامه‏های عربی «بَلَه» را «غفلت از بدی» معنا کرده است(خلیل بن احمد، ذیل ماده بله). ابن فارس نیز آن را مانند «غَرَارَة» (ناآگاهی و بی‏خبری از کارها) و غفلت دانسته و بر این اعتقاد است که اصل واحد همه معانی این واژه، از جمله «کم خــردی»، همین است. او می‏نویسد مراد پیـامبر از «بُله» کسانی هستند که در کارهــای آخرت زیرک و در امور دنیا بی‏خبرند(معجم مقاییس اللغة، ذیل ماده مورد نظر).

لغت‏نامه‏نویسان از قول یکی از شخصیتهای عرب به نام زِبْرِقان بن بدر می‏نویسند که گفت: «خیرُ اولادِنا الاَبْلَهُ العَقُول». در این جمله مراد آن است که بهترین فرزندان ما کسی است که در عین خردمندی از شدّت حیا بسان ابله باشد. آنان «عَیْشٌ اَبْلَه» را زیستن با ناز و نعمت و بی‏خبر از همّ و غمّ زمانه معنا کرده‏اند. همچنین گفته‏اند: شبابٌ اَبْلَه یعنی جوانیِ خوش. گویا که صاحب آن از آفتهای زمانه خبر ندارد. (ابن فارس، جوهری ، ابن اثیر، صفی پوری، ذیل مدخل بله). بنابراین معلوم می‏شود اینکه «رجلٌ اَبْلَه» را به کسی که بَلاهتش آشکار یا از شر غافل یا نادانِ فاقد تشخیص است معنا کرده‏اند(فیروزآبادی، ذیل مدخل بله)، همه به همان معنای «رویگردانی و غفلت» باز می‏گردد. از همین رو در تفسیر حدیث مورد بحث نوشته‏اند: «ابله کسی است که از بدی رویگردان و نیک نهاد است و گویند آنان کسانی هستند که سلامت نفس سراسر وجودشان را فراگرفته و نسبت به مردم گمان نیک دارند. زیرا از کار دنیای خود غفلت ورزیده و از زیرکی تصرّف در آن ناآگاهند. آنان به آخرت روی آورده و خود را بدان سرگرم ساخته‏اند. در نتیجه استحقاق آن را یافته‏اند که بیشتر بهشتیان باشند. بنابراین، در این حدیث ابلهی که به معنای نابخرد است مقصود نیست»( ابن اثیر، ذیل مدخل بله. نیز رجوع شود به: ابن منظور،ذیل همان مدخل). کاربرد چنین معنایی از «بَلَه» اختصاص به حدیث مورد بحث‏ ندارد؛ بلکه می‏توان برای آن نمونه‏های دیگری نیز یافت. مثلاً ذهبی در شرح حال ابوعبداللَّه محمد بن فرج قُرْطُبی مالکی طَلّاعی می‏نویسد: «عندَه بَلَهٌ بامر دنیاه و غَفْلَةٌ»( ذهبی، سیر اعلام النبلاء، 19/200). یعنی به سبب روی آوردن به دانش و سرگرم شدن به اصلاح نفس از کارهای دنیای خود روی گردانده و در نتیجه از مهارتهای بهره‏برداری از دنیا بی‏خبر است. بدیهی است این نوع از بَلَاهت و غفلت امری پسندیده است.

بیشتر شارحان حدیث، «بُلْه» را در حدیث مورد بحث به همین معنا گرفته و بر همین اساس آن را تفسیر کرده‏اند. از جمله ابن قتیبه می‏نویسد: مردم عوام معتقدند که مراد از «بله» در این جا دیوانگان و بی‏خردانند. من بر این باورم که کسی که خدا را از روی عقل و علم به یکتایی قبول دارد و می‏پرستد، هر چند لغزشهایی هم از او سرزند در پیشگاه خدا از دیوانگان برتر است. هر چند ما دیوانگان و بی‏خردان را هم از رحمت و فضل خدا دور نمی‏دانیم. امّا ابلهانی که رسول خدا (ص) آنان را بیشتر بهشتیان معرفی کرده است به آن معنا نیست که آنان گمان برده‏اند. بلکه مراد از «بله» در آن حدیث کسانی‏اند که سلامت نفس برایشان غلبه دارد و به مردم خوش گمان هستند. وی آنگاه بیتی از اشعار عربی را بر این معنا شاهد می‏گیرد (ابن قتیبه، غریب الحدیث، ص 109. نیز رجوع شود به: همو، تأویل مختلف الحدیث، ص 277؛ رضی ،ص 248؛ زمخشری، 1/114؛ قرطبی، 13/115 ؛ زبیدی، 7/244؛ ابن میثم، ص 73؛ ابن نجیم المصری، 5/79).

سخن شریف مرتضی در تفسیر این حدیث با آنکه از سنخ سخن دیگر شارحان است ، امّا از لحاظ نوع تحلیل، نقل آن خالی از لطف نیست. او به مناسبتی می‏نویسد: مراد پیغمبر - علیه السلام - از بُله غافلان و کم خردان و دیوانگان نیست. بلکه مقصود او رویگردانی از بدی و زشتیهاست. وی آنان را نه از آن جهت که از بدیها و زشتیها آگاهی ندارند، بلکه از باب اینکه آنها را به کار نمی‏بندند و با آن انس نمی‏گیرند، «بُله» نامیده است. وجه تشبیه چنین کسی به ابله روشن است. زیرا کسی که از چیزی رویگردان است (الاَبْله عن الشی) خود را در معرض آن چیز قرار نمی‏دهد و آهنگ آن را هم نمی‏کند. بنابراین اگر کسی از شر دور باشد و از آن روی بگرداند رواست که او را از باب همان نکته‏ای که ذکر کردیم به «بَلَه» توصیف کنند. او در پایان برای اثبات صحّت چنین تأویلی همان بیتی را که ابن قتیبه گواه سخن خود گرفته، شاهد می‏گیرد (مرتضی، غرر الفوائد، 1/40. نیز رجوع شود به: ابن جبر،ص 330؛ ابن البطریق، ص 159).

وی بر سبیل احتمال وجه دیگری را نیز مطرح می‏کند و آن اینکه ممکن است منظور از «بُله» کسانی باشند که در دنیا در زمره عاقلان نبوده و در آخرت بر سبیل تفضّل و عنایت الهی در بهترین صفات و حالات محشور شده و به بهشت داخل شوند(همان جا). تفسیر ابن ابی‏ جمهور احسایی نیز به سخن شارحان پیشگفته نزدیک است. او می‏نویسد: «مراد از بَلَه در این جا سرگرم نشدن به کارهای دنیوی است. چون از آن غافلند یا بدان توجّه ندارند. یا مقصود رویگردانی از معصیتهای خداست بطوری که آنها را نمی‏شناسند یا منظور رویگردانی از غیر خداست در نتیجه به غیر او توجّه نمی‏کنند»(ابن ابی جمهور، 1/71).

برخی از شارحان نیز واژه مورد نظر را به همان معنای نادان و کم خرد گرفته و در عین حال از حدیث معنای لطیفی استخراج کرده‏اند. چنان که ابوالفتوح رازی می‏نویسد: «بعضی حکما را پرسیدند از آنکه رسول - علیه السلام - گفت: اکثر اهل الجنة البله، گفت: برای آن ابله باشند که مشغول باشند به نعمت از منعم. آنگه گفت: مَنْ رَضِی بالجَنّة عن اللَّه فهو ابله»(ابوالفتوح رازی،16/160). به دیگر سخن ابله کسی است که برای دستیابی به نعیم (بهشت) عمل‏ می‏کند و غیر ابله کسی است که برای تحصیل رضای خدای متعال می‏کوشد. در نتیجه بیشتر بهشتیان از نوع اوّلند و این ناپسند نیست؛ ولی نوع دوم برتر و بهتر است( الشربینی، 2/51).

گروهی دیگر از شارحان بر این باورند که مراد از ابلهان در این جا عامّه مردم اهل ایمانند که به دقایق امور دینی واقف نیستند. اینان که بیشترین مؤمنان و بیشترین بهشتیان هستند در ایمان خود پابرجایند و از عقاید درست برخوردارند. اما عارفان و عالمان عامل و صالحان عبادت پیشه که شمارشان اندک است از درجات و مراتب عالی‏تر برخوردارند(نووی،17/181). به عبارت دیگر ابلهان آنانند که به کلّیات امور دیانت و ظواهر شرع ایمان‏ مجمل دارند. زیرا به عقیده این گروه از شارحان، بَلاهَت از زیرکی ناقص و ابتر به سلامت نزدیکتر است(جزایری،ص69.مقایسه شود با : ابن میثم، ص31). گفتنی است که «بُله» به معنای عامّه مردم که در استضعاف ، فکری به سر می‏برند در شماری چند از روایات به صراحت آمده است. مثلاً در روایتی می‏خوانیم که زُرارة بن اعیَن گفت: از ابوجعفر (ع) درباره ازدواج با زنان یهودی و نصرانی پرسیدم. امام فرمود: «لا یصلح للمسلم اَن ینکح یهودیةً و لا نصرانیةً و انّما یحلُّ‌له منهنَّ نکاحُ البله»(کلینی،5/356؛‌طوسی،‌‌تهذیب،‌7/299؛‌همو، الاستبصار،3/180). در این جا می‏توان گفت مراد از بُله آن دسته از زنان اهل کتابند که در ناآگاهی و استضعاف فکری به سر می‏برند. در نتیجه به کفر خود چندان پایبند نبوده وتعصّبی به خرج نمی‏دهند(حلّی ، 2/645). در روایتی دیگر به نقل از زراره آمده است که به ابو جعفر (ع) عرض کردم من بیم دارم که ازدواج با کسی که هم عقیده و هم مسلک من نیست بر من روا نباشد. امام فرمود: چه چیز تو را از ازدواج با زنان بُله باز می‏دارد؟ گفتم:بله چیست؟ فرمود: زنان مستضعفی که نه با شما دشمن هستند و نه با عقیده شما آشنایی دارند.(2) در یک حدیث دیگر می‏خوانیم که حَمْران بن اعین گفت: یکی از خویشاوندانش‏ می‏خواست ازدواج کند و زن مسلمانی که موافق با مذهب او باشد نمی‏یافت. من این مشکل را با ابو عبداللَّه (ع) در میان گذاشتم. امام فرمود: «أین أنت مِن البُله الّذین لا یعرفونَ شیئاً» (چرا از زنان بُله که چیزی {از مسائل و اختلافات مذهبی وعقیدتی‏}نمی‏دانند غافل هستی)؟(کلینی، 5/349؛ ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، 3/258 ؛ حر عاملی، 14/430).

بررسی متن حدیث‏

از آنچه گفته شد روشن گشت که جملگی اسانید حدیث مورد بحث خالی از ضعف نیست. اینک باید دانست که متن این حدیث نیز از ضعف تهی نیست. زیرا از «ادراج» وعلّت (بیماری نهفته) و احیاناً اختلاط و ادخال حدیثی دیگر با آن رنج می‏برد  .

بنابراین می‏توان گفت این حدیث «مدرج المتن»[1]و «معلّل»[2] است. برای روشن شدن این نکته‏لازم به نظر می‏رسد متن حدیث را از کتابهای مختلف در کنار یکدیگر بگذاریم و آنها را با هم مقایسه کنیم  .

متن حدیث در منابع امامیه‏

کهن‏ترین مجموعه حدیثی شیعه که این حدیث در آن به چشم می‌خورد قرب الاسناد حمیری است. در آنجا راوی می‏گوید: حدَّثنی جعفر بن محمد عن آبائه‏(ع) اَنّ النبی‏(ص) قال:     «دَخلتُ الجنةَ فرأیتُ اکثر اَهلِها البلُه. یعنی بالبلُهِ المتغافِلَ عن الشّرِ، العاقلَ فی الخیرِ و الذینَ یصومونَ ثلاثةَ ایامٍ فی کلِّ شهرٍ»(حمیری، ص75)  .

در این جا معلوم نیست عبارت «یعنی بالبُله ...» سخن امام صادق‏(ع) است یا سخن حمیری یا یکی دیگر از راویانی که در سلسله سند این حدیث واقع شده‏اند  .

پس از حمیری، صدوق در معانی الاخبار این حدیث را از طریق همان حمیری چنین نقل کرده است: عن جعفر بن محمد عن ابیه عن آبائه(ع) قال: قال النبی‏(ص) : «دَخلتُ الجنَّةَ فَرَایتُ اکثَر اَهلِها البُلْهَ و قال: قلتُ: ما البلُه؟ فقال: العاقل فی الخیر الغافل عن الشر الذی یصومُ فی کل شهرٍ ثلاثةَ ایامٍ»( ابن بابویه، ص 203). در این جا ملاحظه می‏شود که صدوق با آنکه‏ حدیث را از حمیری نقل کرده؛ ولی او (یا پدرش) عبارت «یعنی بالبله ...» را نقل به معنا کرده و به صورت پرسش و پاسخ (قلتُ   ... فقال) در آورده‏اند  .

 بعدها ابن ادریس حلّی (د. 598 ق) این حدیث را با همان وسایط به صورت زیر نقل کرده است  :

  «هارون بن مسلم عن مَسعدة بن صدقه عن ابی عبداللَّه عن ابیه قال: اکثر اهل الجنة البله. قال قلت: هؤلاء المصابونَ الذین لا یعقلون؟ فقال لی: لا، الذین یتغافلون عمّا یکرهون یتبالهون عنه»( السرائر 3/566.)

با اندکی درنگ دانسته می‏شود که ابن ادریس بی‏جهت و با آنکه قرب الاسناد حمیری و معانی الاخبار صدوق علی القاعده در دسترس بوده است، حدیث را نقل به معنا کرده و با این کار تا چه حد آن را از اصل دور ساخته است[3]  .

ابن ابی جمهور احسایی هم حدیث را، احتمالاً به نقل از علمای عامّه به گونه‏ای آورده که با متنهای پیشگفته تفاوت چشمگیر دارد. او می‏نویسد  :

در حدیث از پیامبر(ص) آمده است که فرمود: «اطّلعتُ فی الجنّة فرایتُ اکثر اَهلها البله و اطّلعتُ علی النار فوجدتُ اکثر اهلها النساء»[4] (ابن ابی جمهور،   1/119-120. قس: ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ص256). و بالاخره ابن بطریق کلمه «المجانین» را بدان افزوده و نوشته است: «عن النبی انه قال: اِنّ اکثر اهل الجنة البلهُ و المجانین»( العمده،ص159).

متن حدیث در منابع عامه‏

حدیث مورد نظر در منابع اهل سنّت به اشکال زیر ضبط شده است:

الف - «اِنّ اکثر اهل الجنة البله»، «اکثر اهل الجنة البله»( ابن عدی، 3/313؛ قضاعی، 2/110 - 111؛ طحاوی، 4/121؛ ابن عساکر، 41/526 ؛ سیوطی1/205 ؛ متقی هندی، 14/467).

ب - «دخلتُ الجنةَ فاذا اکثر اهلها البله»( ابن عدی،191 ؛ ابن عساکر، 43/533؛ سیوطی،1/645؛ متقی هندی،14/473).

ج - «اِنّ اکثر اهل الجنة البله، اِنّ اقلَّ ساکنی الجنة النساء»(قضاعی،2/110-‌111).

د - «اطّلعتُ فی الجنّةِ فَرأَیتُ اکثرَ اهلها البله و اطّلعتُ النارَ فوجدتُ اکثر اهلها النساء»[5] ( ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث ، ص256.)

چنانکه قبلاً گذشت ذیل حدیث در دو صورت اخیر در منابع شیعه و در بسیاری از منابع عامه به چشم نمی‏خورد. بنابراین بعید نیست که در این جا بر اثر مسامحه و سهل‏انگاری یا به علل دیگری حدیثی را در این حدیث داخل کرده باشند.

ه - در پاره‏ای از منابع، حدیث مورد بحث عبارت «و علّیون لذوی الالباب» را نیز اضافه دارد[6] (مثلاً نک: غزّالی، احیاء ،6/23). اما جملگی حدیث شناسان عامه جمله اخیر را بی‏پایه(قاری، ص30؛ فتنی،ص29) و بخشی از سخن احمد بن ابی الحواری می‏دانند که در ضمن حدیث درج کرده‏اند(عجلونی1/16).

بنابراین، معلوم می‏شود تنها جمله «اکثر اهل الجنة البله» که در همه منابع بطور یکسان نقل شده است به عنوان حدیث شایسته بحث و بررسی است. زیرا به احتمال قوی جملات دیگر افزوده‏های راویان باشد که احیاناً به قصد تبیین و رفع ابهام بر حدیث افزوده یا حدیث دیگری را با این حدیث در آمیخته‏اند.

2 - 2 ـ بررسی شاخه سوم از طریق دوم‏

در سطور بالا گفته آمد که مزّی طریق محمد بن عُزیز از سلامة بن روح از عقیل بن خالد را «غریب» دانسته است و با اثبات ضعف سلامة بن روح شکّی باقی نمی‏ماند که طریق مذکور ضعیف است. امّا مزّی به هنگام بحث و بررسی این حدیث دو طریق دیگر را هم به عنوان «متابع»[1] یاد می‏کند و می‏گوید: «ما برای این حدیث از روایت یونس بن‏ یزید از زهری متابعی یافته‏ایم». بدین شرح  :

اخبرنا به ابواسحاق ابن الدَّرَجی قال: انبانا محمد بن مَعْمَر بن الفاخر(ح) و اخبرنا محمد بن عبدالسلام بن المطَهَّر التمیمی و احمد بن هبة اللَّه بن احمد قالا  : انبانا عبدالمُعزّ بن محمد الهروی قالا: اخبرنا زاهر بن طاهر الشَحّامی، قال  : اخبرنا ابوسَعد الکنجَروذی، قال: اخبرنا ابو عمرو بن حَمْدان، قال: اخبرنا محمد بن المسیِّب، قال: حدّثنا محمد بن یزید بن حکیم قال:حدّثنا محمد بن العلاء الاَیْلیعن یونس بن یزید عن الزهری عن انس عن النبی‏(ص) قال: «اکثر اهل الجنّة البله»(مزّی،17/62-63)  .

او بی‏درنگ می‏افزاید: «این طریق نیز غریب است. ما این حدیث را از یونس بن یزید جز از همین طریق نمی‏شناسیم»(پیشین،17/63).

باید افزود یونس بن یزید راوی زهری را برخی از رجال‏شناسان «منکر الحدیث  » می‏دانند. ابورزعه دمشقی می‏گوید: از احمد بن حنبل شنیدم که می‏گفت در احادیث او از زهری، احادیث منکری وجود دارد. ابوالحسن میمونی نیز همین سخن را از ابن حنبل نقل کرده است. این در حالی است که نسایی او را ثقه و ابن خِراش وی را صدوق می‏داند(پیشین،20/565 -568). از مجموع گفته‏های رجال‏شناسان درباره یونس بن یزید می‏توان دریافت که بر فرض وثاقت ذاتی او، روایاتش در پاره‏ای از موارد، بویژه روایاتی که از زهری نقل می‏کند چندان قابل اعتماد نیست  .

دو تن دیگر نیز در این سلسله سند مجهولند. محمد بن یزید بن حکیم و محمد بن مسیّب که پیاپی در این طریق واقع شده‏اند نامشان در کتابهای رجالی مذکور نیفتاده است. فقط نام محمّد بن مسیّب بجز این روایت در یک جا در تاریخ بغداد به چشم می‏خورد. خطیب بغدادی ذیل نام «سری بن مرثد یا مزید» خبری گزارش کرده که نام محمّد بن مسیّب نیز در زنجیره راویان آن خبر وجود دارد(خطیب بغدادی،9/129). ولی نام محمد بن یزید بن حکیم ظاهراً در جای دیگری نیامده است. در نتیجه باید گفت این طریق نیز از ضعف خالی نیست.

3ـ بررسی طریق سوم‏

مزّی می‏گوید این حدیث را از طریق دیگری به صورت مرسل هم روایت کرده‏اند. بدین شرح:

اخبرنا به ابو اسحاق بن الدَّرَجی قال: انبأنا ابو جعفر الصَّیدلانی قال: اخبرنا ابو علی الحدّاد قال: اخبرنا ابوالعباس احمد بن محمد بن یوسف بن مَرْدَه قال: اخبرنا ابوالحسین عبدالوهاب بن الحسن بن الولید الکِلابی قال: حدّثنا احمد بن الحسین بن طلاب قال: حدّثنا احمد بن ابی الحَواری قال: حدّثنا مروان - یعنی ابن محمد - عن یحیی بن حسّان عن ابی یوسف القاضی عن عبدالعزیز بن عمر عن ابیه عمر بن عبدالعزیز قال: قال رسول‏اللَّه(ص) : اکثر اهل الجنه البله. قال احمد بن ابی الحواری: البله عن الشر و اعلی علیین لاولی الالباب(مزّی، 17/63).

در نخستین نگاه معلوم می‏شود که این اسناد مرسل است. چه اینکه عمر بن عبدالعزیز نمی‏تواند بدون واسطه از پیامبر(ص) حدیث نقل کند. همچنان که مزّی خود نیز در آغاز به این نکته اشاره کرد. افزون بر آن ابویوسف قاضی هم که راوی حدیث از عبدالعزیز بن عمر است ناشناخته است و رجال‏شناسان در مواردی تنها از او نامی به میان آورده‏اند. مثلاً مزّی نام او را در شمار راویان عبدالعزیز بن عمر آورده است(مزّی،11/517)؛ ولی در شمار کسانی که یحیی بن حسّان از ایشان حدیث نقل می‏کند، نام او مذکور نیست. نتیجه اینکه هیچ یک از اسانید این حدیث خالی از ضعف نیست.

داوری حدیث شناسان اهل سنّت درباره این حدیث‏

همچنان که در صفحات پیشین از نظر خوانندگان گذشت بزّار که این حدیث را نقل کرده خود آن را ضعیف نیز شمرده است. ابن عدی هم آن را «منکر» قلمداد کرده است و بیهقی که حدیث را با اسناد دیگری نقل کرده پس از نقل آن گفته است: این حدیث با این اسناد منکر است. عجلونی نیز اسانید آن را نااستوار معرفی کرده است(قاری،ص 30 - 31؛ هیثمی،8/79؛10/264؛ 402؛ الفتنی، ص 29؛ عجلونی،1/164). تنها قرطبی در التذکرة باحوال الموتی و الآخرة (عجلونی، همان جا) و نیز در تفسیر (قرطبی، الجامع لاحکام القرآن،13/115) آن را صحیح دانسته است. امّا این داوری قرطبی از سوی دیگر عالمان اهل سنّت مردود اعلام شده است.( عجلونی، همان جا).