سفارش تبلیغ
صبا ویژن
[ و فرمود : ] هیچ کارى با تقوى اندک نیست و چگونه اندک بود آنچه پذیرفتنى است . [نهج البلاغه]
 
دوشنبه 90 آبان 23 , ساعت 7:13 صبح

چکیده  

حدیث «اکثر اهل الجنةِ البله» حدیثی مشهور است که همواره بر زبان مسلمانان به ویژه عارفان و متصوّفان جاری بوده و هست. در این مقاله در آغاز، با جست و جو در منابع شیعه و اهل سنّت مسیر نقل این حدیث در منابع فریقین پیگیری و نشان داده شده است. آنگاه با به کار بستن قواعد و معیارهای حدیث شناختی و واکاوی قرینه‏های موجود، سند و راویان حدیث مزبور به محک نقد کشیده و در نتیجه نشان داده شده است که هیچ یک از طرق این حدیث خالی از ضعف نیست. سپس با توجّه به نظر شارحان و محدّثان، متن حدیث نقد و تحلیل شده و با فرض صدور حدیث از سرچشمه علم نبوی(ص) سعی شده معانی درست آن به دست داده شود. در همین بخش از پژوهش به دیدگاه عارفان هم که این حدیث را با مبانی ذوقی خود بسی موافق یافته‏اند اشارت رفته است  .

کلمات کلیدی  

بهشتیان، البُلْه، هارون بن مسلم، سلامة بن روح ایلی، حدیث شناسی  .

درآمد

پرداختن به حدیث برترین تکلیفی است که هر اسلام‏شناسی بر دوش خود احساس می‏کند  . نقطه آغاز این حرکت نقد و پالایش حدیثهایی است که در طول قرنها از دالان زمان عبور کرده و به توسّط گذشتگان دست به دست شده و اکنون به دست ما رسیده است. این مهم با مطالعات رجال شناختی وغوررسی در بحار و بطون متون حدیث و بهره گرفتن از دلالتهای زبانی و متنی قابل دستیابی است .

هر چند تلاش حدیث شناسان در پالایش و پاکسازی متون از جعل و تحریف چشمگیر و مغتنم است، ولی پژوهشهای ایشان عمدتاً به احادیث فقهی و گاه اعتقادی معطوف بوده است. در نتیجه کوششهای آنان در دیگر عرصه‏ها کم رنگ می‏نماید  .

در میان احادیث مأثوره حدیث مشهوری به پیامبر اکرم‏(ص) منسوب است که طَرَف[1] یا بخش برجسته آن که همواره بر سر زبانهاست چنین است: «اِنّ اکثر اهل الجنة البله.» این حدیث که با تعبیرات متفاوت و با ذیلهای مختلف در پاره‏ای از منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت آمده است، در این نوشتار مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت. در آغاز حدیث مورد نظر را در منابع حدیثی شیعه و سپس در منابع اهل سنّت بررسی کرده، سرانجام به منظور دستیابی به دلالت صحیح آن متن حدیث را نقد و تحلیل خواهیم کرد  .

حدیث مورد نظر در منابع شیعه‏

کهن‏ترین کتاب حدیثی شیعه که این حدیث در آن مندرج است قرب الاسناد

اثر ابوالعباس عبداللَّه بن جعفر حمیری (د. 300 ق.) است. سپس این حدیث از طریق حمیری به دست شیخ صدوق رسیده و صدوق نیز آن را در کتاب معانی الاخبار نقل کرده است. بعدها حدیث مزبور از طریق همین دو کتاب به مجموعه‏های حدیثی متأخّر شیعه مانند بحارالانوار و وسائل الشیعه راه یافته است (نک: نمودار شماره‏1). علاوه بر منابع حدیثی، چنانکه خواهیم دید، در منابع تفسیری، کلامی وفقهی شیعه نیز گاهی به این حدیث پرداخته‏اند. بنابراین، بررسی خود را باید روی متن و سند روایت در دو کتاب قرب الاسناد و معانی الاخبار محدود و متمرکز ساخت  :

قرب الاسناد : سند و متن حدیث در این کتاب بدین شرح است  :

هارون بن مسلم عن مَسعَدة بن صَدَقه قال: حدّثنی جعفر بن محمد عن آبائه ‏(ع) اَنّ النبی‏(ص) قال: «دَخلتُ الجنَّةَ فرأیتُ اکثرَ اهلِها البُله. یعنی بالبُلهِ المتغافلَ عن الشّرِ، العاقِلَ فی الخیرِ و الَّذینَ یصومونَ ثلاثةَ ایّامٍ فی کلِّ شهرٍ»(حمیری، ص 75)

معانی الاخبار: ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی ملقّب به «صدوق» (د. 381 ق.) حدیث مورد بحث را به شرح زیر از حمیری نقل کرده است  :

حدّثنا ابی - رحمةاللَّه علیه - قال: «حدَّثنا عبداللَّه بن جعفر الحمیری عن هارون بن مسلم عن مَسعَدة بن صدقه عن جعفر بن محمد عن ابیه عن آبائه‏(ع) قال: قال النبی‏(ص) :«دَخَلْتُ الجَنَّةَ فَرَأَیْتُ اکثَرَ اهلِها البُلْه و قال: قلت: ما البلهُ؟ فقال: العاقل فی الخیر[2]، الغافل عن الشر الذی یصومُ فی کل شهرٍ ثلاثةَ ایامٍ»( ابن بابویه، ص 203.)

ملاحظه می‏شود با آنکه ابن بابویه حدیث مورد بحث را به واسطه پدر خود از حمیری نقل کرده است، ولی متن روایتِ معانی الاخبار با متن قرب الاسناد تفاوتهایی دارد که باید در بحث و بررسی متن بدان پرداخت. از میان محدّثان متأخّر شیخ حرّ عاملی (د . 1104 ق.) در وسائل الشیعه در «کتاب الصوم» ذیل ابواب «الصوم المندوب» (باب تأکّد استحباب صوم ثلاثه ایّامٍ من کلّ شهرٍ) این حدیث را عیناً از قرب الاسناد و معانی‏الاخبار نقل کرده است.( وسائل،7/311.)

محدّث معاصر وی مولی محمدباقر مجلسی (د. 1111 ق.) نیز در چند باب از بحارالانوار حدیث مزبور را از دو کتاب پیشگفته برگرفته و نقل کرده است. از جمله:

الف. در «کتاب الایمان و الکفر»، «باب اصناف الناس و مدح حسان الوجوه و مدح البله» به نقل از معانی الاخبار و قرب الاسناد( بحار، 70/9).

ب. در «کتاب الصوم»، باب «صوم الثلاثة الایّام فی کل شهر ...» به نقل از قرب الاسناد (97/94) و معانی الاخبار[3](97/98). علاوه بر مواضع یاد شده، وی یک بار نیز ضمن یک بحث کلامی مطلبی از امالی شریف مرتضی نقل می‏کند که در ضمن آن، استطراداً به این حدیث نیز اشاره شده است.(5/128.)

افزون بر منابع حدیثی، این روایت به منابع تفسیری، فقهی و کلامی نیز راه یافته است. از جمله ابن ادریس حلّی در السرائر(3/566) ، بحرانی در الحدائق الناضرة(13/350)، شیخ جعفر کاشف الغطاء در کشف الغطاء،(2/322)، شریف مرتضی در غرر الفوائد و درر القلائد مشهور به امالی (1/40)، سید رضی در حقایق التأویل(ص247-248)، ابوالفتوح رازی در روض الجنان(16/160)، ابن میثم بحرانی در شرح مئة کلمة(ص31/73)، ابن ابی جمهور احسایی در عوالی اللئالی (1/119-120) و سید عبداللَّه جزایری در التحفة السنیة (ص69) هر یک به مناسبتی به این حدیث پرداخته‏اند. ناگفته نماند که از میان این‏ کسان ابن ادریس حلّی حدیث را با همان سند حمیری ولی با متنی متفاوت ضبط کرده است. بدین شرح: «هارون بن مسلم عن مسعدة بن صدقه عن ابی عبداللَّه عن ابیه قال: اکثر اهل الجنة البله. قال: قلت هؤلاء المصابون الذین لا یعقلون؟ فقال لی: لا، الذیــن یتغافلون عمّا یکرهون یتبالهون عنــه» (ابن ادریس، همان‏جا).

همچنین ابن ابی جمهور احسایی متن حدیث را به شکل زیر نقل کرده است: «و فی الحدیث عنه (ص) انّه قال: اطّلعتُ فی الجنة فرأیتُ اکثر اَهلها البله واطّلعتُ علی النار فوجدتُ اکثر اهلها النساء». (ابن ابی جمهور، همان‏جا). با درنگی کوتاه معلوم می‏شود که متن مزبور با متن منقول در برخی منابع اهل سنّت موافق (نک: دنباله مقاله) و با متن منقول در منابع شیعی ناهماهنگ است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. طَرَف و طَرْف که به اطراف جمع بسته می‏شود به معنای نوک و لبه هر چیزی است (انیس، المعجم الوسیط، ذیل ماده «طرف») و طرف حدیث جان کلام و برجسته‏ترین بخش از متن حدیث است. مانند جمله «الاعمال بالنیات» در حدیثِ «انّما الاعمال بالنّیات و لکلّ امری‏ءٍ ما نَوی. فمن کانت هجرته الی‏اللَّه - عزّوجلّ - فهجرتُه الی ما هاجر الیه و مَنْ کانتْ هجرتُه لدنیا یُصیبُها او امرأة ینکحها فهجرتُه الی ما هاجر الیه». برای آگاهی بیشتر نک: طباطبایی، مسند نویسی در تاریخ حدیث، ص 51.

2. در ادامه حدیث افزوده که این جمله در پاره‏ای از نُسًخ چنین است: «العامل فی الخیر

3. گفتنی است که در بحار در همه مواضع عبارت «ما البله؟» به «ما الابله؟» تصحیف شده است. 



لیست کل یادداشت های این وبلاگ