بررسی اسانید حدیث مورد نظر در منابع اهل سنت

در سطور پیشین فی الجمله به داوری برخی از حدیث شناسان درباره حدیث مورد بحث اشاره شد. اینک با تفصیل بیشتر اسانید این حدیث را بررسی می‏کنیم.

همچنان که در نمودار نشان داده‏ایم این حدیث سه مسیر یا سه طریق را پیموده و به دست ما رسیده است: یکی مسیری که ظاهراً با جابر بن عبداللَّه انصاری آغاز می‏شود تا به ابن عدی جرجانی (د. 365 ق.) و ابن عساکر دمشقی (د. 571 ق  .  )   می‏رسد. دوم مسیری که با انس بن مالک صحابی آغاز می‏گردد و سپس شاخه شاخه می‏شود و به دست بزار (د. 292 ق.)، طحاوی، ابن عدی جرجانی و قضاعی (د. 454 ق.) و ابن عساکر دمشقی و دیگران می‏رسد. سوم مسیری که با عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموی که از طبقه تابعان است آغاز می‏گردد و به مزّی (د. 742 ق.) می‏رسد. در میان طرق پیشگفته طریقی که بیشتر موجب رواج این حدیث شده و طبیعةً بیشتر در میان حدیث شناسان محلّ گفت و گو بوده است طریق دوم است  .

  1ـ    بررسی طریق اول‏

نخستین کسی که درباره این حدیث با این سند به داوری نشسته ابن عدی است. او در ترجمه «احمد بن عیسی بن زید لخمی تنّیسی خشّاب» می‏نویسد: او را حدیثهایی «منکر  » است.[1] از جمله این حدیث که از عمرو بن ابی سَلَمه از مصعب بن ماهان از ثوری از ابن منکدر از جابر مرفوعاً نقل می‏کند که «دخلت الجنة فاذا اکثر اهلها البله  ». همچنین وی از عبداللَّه بن یوسف از اسماعیل بن عیّاش از ثَوْر از خالد از واثله مرفوعاً نقل می‏کند که: «الامناءُ عنداللَّه ثلاثةٌ: جبرئیل،انا و معاویه» و این دروغ است(ابن‌‌عدی، 1/191). دار قطنی هم مرویات‏ این احمد بن عیسی را فاقد قوت دانسته و ابن طاهر او را کذّابی خوانده که حدیث می‏سازد و ابن حبّان او را در شمار ضعفا آورده(ذهبی، میزان الاعتدال، 1/126) و گفته است: احادیث منکر را از راویان‏ ناشناخته روایت می‏کند(مناوی، فیض القدیر،3/696). این داوریها را رجال شناسان بعدی هم پذیرفته و مبنای داوری‏ خود درباره این حدیث قرار داده‏اند (مثلاً نک: ذهبی، همان‏جا؛ مزّی، 1/421؛ ابن حجر، لسان المیزان، 1/240). ابن جوزی نیز آن را به سبب وجود همین احمد بن عیسی در سند «حدیثی ناصحیح» خوانده است(مناوی ، همانجا)  .

  2ـ بررسی طریق دوم‏

طریق دوم با انس بن مالک شروع و پس از آن دو شاخه می‏شود. شاخه مهمتر آن به واسطه ابن شهاب زهری به عُقیل بن خالد و یونس بن یزید و طریق یونس بن یزید با 8 واسطه به مزّی صاحب تهذیب الکمال می‏رسد (نک: دنباله مقاله). طریق عُقیل خود دو شاخه می‏شود: یکی به واسطه یحیی بن ایوب دست به دست می‏شود تا به قضاعی می‏رسد  . دیگری که شاخه مهمتر و مشهورتر آن است به واسطه سلامة بن روح به ابن‏عدی، قضاعی، ابن عساکر دمشقی، ذهبی، مزّی و دیگران می‏پیوندد. امّا باید دانست در میان اسانید این حدیث شناخته‏ترین اسناد، طریق سلامة بن روح از عُقَیل از ابن شهاب از انس است . اینک بررسی خود را روی راویان کلیدی این حدیث متمرکز می‏کنیم:

الف - انس بن مالک: انس بن مالک انصاری صحابی و خادم رسول خدا(ص) و از صحابه پر روایت است. او عمری بلند داشت و آخرین صحابی است که در بصره درگذشت(درباره او رجوع شود به: ابن سعد،7/17 - 26؛ بخاری، التاریخ الکبیر، 2/27 - 28؛ ذهبی، سیر، 3/395 - 396؛ ابن حجر، تهذیب، 8/6 – 10). اهل سنّت بر مبنای نظریه «عدالت صحابه» بر این باورند که جرح را به‏ ساحت آنان راهی نیست. بنابراین در بررسیهای حدیث شناختی خود همین که صحابی بودن کسی ثابت شد، وثاقت او را مسلّم و مفروغ عنه می‏گیرند. امّا شیعه که چنین نظریه‏ای را به چشم اعتبار نمی‏نگرد، صحابه را از نقد بی‏نیاز نمی‏بیند. اینک باید دانست محدّثان و رجال شناسان امامی به رغم آنکه گویند پیامبر(ص) در حق انس دعا فرمود و به موجب دعای حضرت عمر بلند و مال و فرزندان بسیار یافت(مجلسی، بحار، 16/408 ؛ 18/10) شخصیت او را مطعون‏ می‏دانند. سبب این طعن آن است که او از راه علی(ص) منحرف بود و چون امام ‏ از او خواست بر صدور حدیث غدیر شهادت دهد، او علم خود را کتمان کرد و از شهادت تن زد. در نتیجه امام در حق او نفرین کرد و در پی نفرین امام به بیماری بَرَص (پیسی) مبتلا شد. پس از آن او سوگند یاد کرد که هرگز منقبتی را درباره علی(ع) کتمان نکند(تفرشی، 1/249؛ اردبیلی، 1/109). حتی او را یکی از سه تنی شمرده‏اند که به پیامبرصلی الله وعلیه وآله دروغ می‏بسته‏اند(مجلسی، بحار،2/217؛ نمازی شاهرودی،1/702-703؛ خویی،3/239– 241). بنابراین، طبق نظر رجال‏ شناسان شیعه مسیر این حدیث از سرچشمه گل‏آلود است. امّا طبق روش عامه در این طبقه مشکلی به چشم نمی‏خورد.

ب - محمد بن شهاب زهری: ابوبکر محمد بن مسلم بن شهاب زُهری مدنی عالم حجاز و شام یکی از تابعین بنام است. بنا به گفته ابن سعد زهری ثقه، کثیر الحدیث، پردانش، پر روایت، فقیه و جامع بود. وی یکی از نخستین کسانی است که به نوشتن سنن پرداخت. بنا به نظر نسائی یکی از بهترین اسانید روایت از پیامبر(ص) طریق زهری از علی‏بن الحسین از پدرش از جدّش می‏باشد. برخی او را آگاه‏ترین و فقیه‏ترین مردم مدینه معرفی کرده‏اند. خلاصه اینکه زهری نزد عامه از وثاقت و منزلت والایی برخوردار است(ابن حجر، تهذیب، 7/420 -424). امّا درباره شخصیت زهری از نظر امامیه باید گفت شیخ طوسی و برقی او را از یاران امام سجاد(ع) شمرده‏اند. بنا به گفته ابن شهر آشوب وی در آغاز کار کارگزار بنی‏امیه بود. امّا به دنبال حادثه‏ای که نقل آن موجب اطاله می‏شود، به امام زین العابدین پیوست و ملازم او شد. بنابراین، وی با آنکه از علمای عامّه است، امّا بی‏تردید دوستدار علی بن الحسین بوده و او را بزرگ می‏داشته است. در کافی و من لا یحضره الفقیه و تهذیب روایاتی از طریق همین زهری درج شده است(خویی، 16/181). وی را از یاران امام صادق‏(ع) نیز قلمداد کرده‏اند(پیشین، 17/257). نتیجه اینکه در سند این حدیث از ناحیه زهری مشکلی به چشم نمی‏خورد.

ج - عُقَیل بن خالد: عقیل بن خالد از مردم ایْلَه و وابسته آل عثمان بن عفّان و در سفر و حضر از ملازمان زهری بوده و از او احادیث فراوانی شنیده و نقل کرده است. بنا به گفتة ذهبی زهری در اَیْله بوده و در آنجا مزرعه‏ای داشته و عقیل در آنجا از او حدیث می‏نوشته است(ذهبی، سیر،6/301). ابن حبّان بستی در مورد او می‏گوید: «از یاران مُتقِن زهری و از صالحان‏ ایله بود»( ابن حبان، مشاهیر علماء الامصار، ص29). بسیاری از رجال شناسان عامّه او را با لفظ «ثقه» ستوده‏اند(ابن ابی حاتم7/43 ؛ عجلی، 2/146 ؛ ذهبی، سیر،6/301 ؛ ابن‏سعد، 7/519). با این حال، ابن جوزی به نقل از ابو الفتح ازدی می‏نویسد: او از زهری احادیث منکری نقل می‏کند(ابن جوزی، 2/58).

د - یحیی بن ایوب: حلقه دیگر این رشته از سند یحیی بن ایوب است. عِجلی(2/347) وابن‏حجر(تهذیب، 9/205) او را ثقه دانسته‏اند. امّا نسایی او را قوی نمی‏داند(ص248). عبداللَّه بن احمد بن حنبل‏ هم او را «سیی‏ء الحفظ» معرّفی کرده است(ابن ابی حاتم،9/127) . ابن سعد او را منکر الحدیث دانسته و دار قطنی معتقد است که برخی از احادیث او مضطرب است و احمد بن حنبل می‏گوید: او بسیار خطا می‏کند. البته اگر از ثقه‏ای حدیث نقل کند حدیثش منکر نخواهد بود و از نظر من صدوق است(ابن حجر، تهذیب،9/205).

ه - سعید بن کثیر: سعید بن کثیر بن غفیر را ابن حبّان در شمار ثقات آورده است. ابن‏مَعین او را ثقه و نسائی او را صالح می‏داند(پیشین، 3/363-364). ابن عدی جرجانی می‏گوید: از حمّاد شنیدم که می‏گفت: سعدی گفت: سعید بن کثیر اهل بدعت نبوده، ولی مُخلّط و غیر ثقه است. اما او می‏افزاید: گفتار سعدی بی‏معنی است و من از کسی چنین چیزی را نشنیده‏ام ... او در نزد مردم راستگوست(ابن عدی،3/411).

راویان مورد بحث تا این قسمت از سند هر چند صد درصد ثقه و قابل اعتماد نیستند، به عبارت دیگر درباره وثاقت و عدم وثاقت آنان اتفاق نظر حاصل نیست، ولی این اقوال متعارض در مورد یک شخص تا حدودی قابل جمع است. برای نمونه اصطلاح «لیس بذاک القوی» از الفاظ جرح است. ولی حدیث راویی را که چنین توصیف شده برای معاضدت می نویسند(حارثی ص192 – 193). به دیگر سخن حدیثی که در سندش چنین راویی وجود دارد، شایسته آن است که به عنوان شاهد و تقویت کننده احادیث دیگر به کار رود( صدر، ص 438).

و- عبدالسلام بن محمد اموی: حلقه دیگر این سلسله سند عبدالسلام بن محمد اموی است. نام این شخص در کتابهای رجالی ذکر نشده است.

ز- یحیی بن ربیع عبدی: راوی دیگر این حدیث نیز بسان راوی پیشین چنین وضعیتی دارد. بنابراین در این اِسناد دو تن بطور متوالی «مجهول العین» هستند. در نتیجه حدیث مورد نظر با این اسناد ضعیف ارزیابی می‏شود.

2ـ1ـ بررسی شاخه‏ای دیگر از طریق دوم‏

پیش از این گفته شد که شاخه‏ای دیگر از این سند به واسطه سلامة بن روح به ابو جعفر طحاوی، بزّار، قضاعی، ابن عدی و دیگران می‏رسد. اینک برای داوری درباره این شاخه از طریق دوم بایسته است شخصیت سلامة بن روح را بررسی کنیم.

سلامة بن رَوْح ایلی وابسته بنی امیه مکنّی به ابو خَرْبَق و به قولی ابو روح وبرادرزاده عقیل بن خالد است. او از عموی خود کتاب زهری را روایت کرده است. احمدبن صالح از عنبسة بن خالد نقل کرده که سلامه در سنّ و سالی نبوده که از عقیل حدیث بشنود. او گفته است: در ایله درباره او از چند تن سؤال کردم، مردی از ثقات آنجا گفت: او از عقیل حدیث نشنیده، حدیث او از نوشته‏های عقیل است. ابن ابی حاتم با واسطه از‌ شخصی به نام اسحاق بن اسماعیل ایلی نقل می‏کند که او گفت: من هرگز نشنیدم که سلامه بگوید: «حدّثنا عقیل». بلکه می‏گفت: «قال عقیل». او درباره سلامه گفت: کتابهایی که از عقیل روایت می کند صحیح است. ابو حاتم رازی درباره او گفته است: سلامه قوی نیست. منزلت او نزد من منزلت غفلت پیشگان است. ابو زرعه هم او را ضعیف و منکر الحدیث معرفی کرده؛ امّا گفته است: حدیث او را به عنوان شاهد می‏توان نوشت(ابن ابی حاتم،4/301- 302؛ ذهبی، میزان الاعتدال، 2/183). بنا به گفته ابو داوود، احمد بن صالح از او حدیث نوشت. امّا بعدها این‏کار را رها کرد. با این حال ابن حبّان او را در شمار ثقات آورده و او را «مستقیم الحدیث» معرّفی کرده است(ابن حجر، تهذیب،4/253).

واضح است که توثیق ابن حبّان با لفظ «مستقیم الحدیث» که در مرتبه دوم مدح واقع است با جرح دیگران با تعبیر «ضعیف» و «منکر الحدیث» که در مرتبه نخست جرح قرار دارد[2] چندان قابل دفاع نمی‏نماید.

مزّی نیز در تهذیب الکمال در باره اِسناد این حدیث به داوری نشسته و گفته است: این حدیث غریبی[3] است که محمد بن عُزیز از سلامة بن روح از عُقیل بن خالد منفرداً نقل کرده است. این حدیث بدون وساطت سلامة بن روح نیز از وی به ما رسیده است (و قد وقع لنا بعلّوٍ عنه) و این نقل بدون واسطه از جمله مواردی است که آن را از محمد بن عزیز نپذیرفته‏اند. زیرا محمّد بن عزیز نمی‏تواند بی‏واسطه از عقیل بن خالد نقل کند و اگر این طریق ساخته خود او باشد نیز کار ناپسندی است(مزّی، 17/62).

پس از سلامة بن روح حدیث‏ مزبور از طریق محمد بن عزیز ایلی به دست طبقات بعدی و از طریق آنان به ابن عدی، طحاوی، قضاعی، بزّار و مزّی می‏رسد (نک: نمودار ش 2). همچنین شاخه دیگری از این سند از طریق اسحاق بن اسماعیل به ابن عدی ختم می‏شود. ولی با روشن شدن ضعف سلامه بن روح ما را به بررسی دیگر حلقه‏های زنجیره سند نیازی نیست.